Geen groot pensioenprotest, toch blijft Kremlin op z'n hoede

Massaal protest tegen de nieuwe Russische pensioenwet is tot nu toe uitgebleven. Terwijl president Vladimir Poetin zich behoedzaam afzijdig houdt, beperkt het verzet tegen de verhoging van de pensioenleeftijd zich vooralsnog tot kleinschalige acties. In een paar steden zijn afgelopen maand demonstraties gehouden. Maar van een serieuze centraal geleide protestbeweging tegen de pensioenhervorming is geen sprake. De verschillende oppositiegroepen werken elkaar eerder tegen.

Ook in politieke kring is er weinig verzet. Slechts enkele politici uit de regeringspartij Verenigd Rusland hebben zich tot nu toe dissident gedragen of zich uit de gelederen teruggetrokken.

Poetin zelf zegt dat hij de bezwaren op zich begrijpt, maar ook dat hij niet zal luisteren naar critici die slechts ‘public relations’ rond de eventuele maatschappelijke onrust willen bedrijven.

WK-vrijwilligers Kaliningrad.jpgPoetin in gesprek met WK-vrijwilligers in Kaliningrad. Foto Kremlin.

De luwte van het WK

De verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd werd vlak voor de openingswedstrijd van het WK-Voetbal aangekondigd door de regering van premier Dmitri Medvedev. De wetswijziging, die in de herfst moet zijn afgerond, zal mannen en vrouwen in gelijke mate raken. Volgens het pensioenplan wordt de pensioengerechtigde leeftijd per 2019 jaarlijks met één geboortejaar verhoogd. Deze stapsgewijze verhoging leidt ertoe dat mannen uiteindelijk in 2028 pas op hun 65 hun eerste pensioenuitkering krijgen en vrouwen in 2034 op hun 63ste verjaardag.

Sinds 1956, het jaar waarin partijleider Nikita Chroesjtsjov zijn voorganger Jozef Stalin ontmaskerde, is de pensioengerechtigde leeftijd 60 respectievelijk 55 jaar. De gemiddelde levensverwachting voor alle Russen is momenteel 73,5 jaar. Voor vrouwen is die 77,1 jaar en voor mannen 66,5 jaar. RaamopRusland schreef eerder over het nieuwe pensioenplan.

Hervorming van het Russische pensioenstelsel is complex, ook door de vele uitzonderingsbepalingen, regionale verschillen, bonusregelingen en particuliere voorzieningen. De hoogte van een pensioen varieert van ongeveer 200 euro (het gemiddelde in heel Rusland) tot 7000 euro (voor kosmonauten). De nationale armoedegrens ligt op circa 135 euro. Krap een derde van alle Russen (46 miljoen mensen) ontvangt een staatspensioen. De onafhankelijke nieuwssite Meduza zette een paar kerncijfers op een rij.

Protest flakkert op en dooft weer

Hoewel het mondiale voetbaltoernooi de aandacht in Rusland afleidde, riep de wetswijziging wel protest op.

De Confederatie van Arbeid (KTR), de tweede vakcentrale van Rusland, organiseerde via internet een petitie. Die haalde in een paar dagen ongeveer 2 miljoen handtekeningen op. De mobilisatie is intussen afgezwakt. Ruim een maand later is de petitie ondertekend door nog geen 3 miljoen mensen. In reactie daarop kondigde de aan het Kremlin loyale Federatie van Onafhankelijke Vakbonden (FNPR), met 20 miljoen leden de grootste vakcentrale van Rusland, voor de herfst ook verzet aan. Een week na de presentatie van de plannen voorspelden verschillende media dat de pensioenhervorming een breed volksverzet zou kunnen oproepen. ‘Uitnodiging tot oproer. Protesten onvermijdelijk’, kopte oppositiekrant Novaja Gazeta bijvoorbeeld. Maar tot nu toe is het gebleven bij piketacties en wat kleinere betogingen in provinciesteden, vooral in Siberië. In Moskou en Sint-Petersburg is er weinig straatprotest.

Pensioenverhoging.pngStappenplan pensioenleeftijd. Groen: mannen. Paars: vrouwen. Illustratie Sputnik.

Dat wil niet zeggen dat het pensioenplan van de regering populair is. Volgens een opiniepeiling, die onderzoeksinstituut Levada eind juni uitvoerde, is 89 procent van de Russen tegen tot heel erg tegen het plan en slecht 8 procent positief gestemd.

Strategisch communicatieplan

De regering had dat voorzien. Ze was vooral beducht voor eventuele onrust binnen de regeringspartij Verenigd Rusland. Volgens een reconstructie van de journalist Denis Vardanjan voor de website Open Media, een journalistiek project dat wordt gefinancierd door ex-oligarch Michail Chodorkovski, had het Kremlin op voorhand een strategisch plan uitgekiend om te voorkomen dat het vermoedelijke protest tegen de pensioenhervorming buiten de geijkte paden zou kunnen treden. Dat plan bestreek een breed palet aan bestuurlijke maatregelen, politieke pressie en spinacties.

Tot de eerste categorie behoorde een verbod van twee maanden op alle demonstraties in Rusland. De oekaze ging in op 25 mei, drie weken voor het WK voetbal, en liep een week na het voetbaltoernooi af op 25 juli. Volgens Vardanjan was deze ruime tijdspanne van het demonstratieverbod geen toeval. Het decreet was nadrukkelijk ook bedoeld om eventueel protest tegen de pensioenplannen te ondervangen.

Intussen voerde het Kremlin de politieke druk stap voor stap op, aldus Vardanjan in zijn reconstructie. Doema-voorzitter Vjatsjeslav Volodin hield individuele lunchgesprekken met mogelijk weerspannige parlementariërs in Moskou. En het bestuur van Verenigd Rusland gebood alle lokale afdelingen om zich te onthouden van kritiek. Een functionaris in het district Jaroslavl, die zich daar niet aan hield, werd ontslagen en vervangen door een loyale jongeling.

Het wetsvoorstel werd tegelijkertijd ook in de media gespind. De staatstelevisie mocht het woord ‘hervorming’ niet gebruiken, aldus Vardanjan, omdat dit begrip associaties kunnen oproepen met de liberale hervormingsgeest ten tijde van Poetins voorganger Boris Jeltsin. Ook politici moesten dan woord vermijden. Nieuws over het nieuwe pensioenplan werd in de nieuwsbulletins bovendien verpakt gepresenteerd. Op de dag dat de Doema het pensioenplan voor het eerst officieel in een plenaire zitting behandelde, was dit agendapunt slechts het vijfde item in het journaal op het Eerste Kanaal.

Succesvol smoren

Het Kremlin-plan heeft tot nu toe succes gehad. Van rebellie binnen Verenigd Rusland is amper sprake. Op regionaal niveau hebben enkele vooraanstaande leden van de regeringspartij zich teruggetrokken. In het nationale parlement zijn de gelederen gesloten gebleven. Bij eerste stemming over de pensioenwet heeft slechts één Doema-lid zich openlijk aan de partijdiscipline onttrokken: te weten Natalja Poklonskaja, de voormalige procureur-generaal op het geannexeerde schiereiland Krim die als hyper-patriottisch boegbeeld naar Moskou werd gehaald maar soms haar eigen weg gaat. Poklonskaja stemde tegen toen het wetsvoorstel op 19 juli in eerste lezing in de Doema werd behandeld. Tegen Poklonskaja zullen na het zomerreces disciplinaire maatregelen worden genomen, kondigde Verenigde Rusland vijf dagen later aan. Van de 336-koppige fractie van Verenigd Rusland namen acht leden medio juli niet deel aan de stemming in eerste lezing. Volgens bronnen ook uit protest tegen het pensioenplan, maar publiekelijk hebben de acht Doemaleden niets laten blijken.

Ook de populariteit van de belangrijkste bestuurders, die bij het pensioenproject zijn betrokken, is volgens peilbureau Vtsiom niet wezenlijk verslechterd. De ‘rating’ van president Poetin is, na een scherpe daling van 80,3 procent in mei tot 62,5 procent eind juni, zelfs weer licht gestegen tot 64,7 procent. 

Rustige of stormachtige herfst

De belangrijkste besluiten over de pensioenleeftijd worden in de herfst genomen. De Doema moet dan in tweede en derde lezing over het wetsvoorstel stemmen. Tot die tijd wil het Kremlin volgens de reconstructie van Vardanjan voor de website Open Media controle houden op het proces. Voordien zijn er namelijk ook nog eens regionale verkiezingen waar Verenigd Rusland zijn meerderheden moet zien te behouden.

Het maatschappelijke klimaat rond de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd zou de tweede helft van dit jaar desondanks toch kunnen verslechteren. Bijvoorbeeld door een publiek debat over een mogelijk referendum over het wetsvoorstel van de regering. De communistische partij KPRF, die in de Doema tegen heeft gestemd, diende medio juli bij de centrale Kiesraad een verzoek in om een volksraadpleging te houden. De Kiesraad besliste op 27 juli, naar eigen zeggen zonder enige ruggenspraak met het Kremlin, dat zo'n plebisciet er niet komt. Volgens de Kiesraad heeft de KPRF de vraag over de verhoging van de pensioensgerechtigde leeftijd niet correct geformuleerd. Een referendum vereist bovendien dat de kiezers specifieke kennis over de materie hebben, aldus de secretaris van de Kiesraad.

Om het thema zoveel mogelijk te depolitiseren, blijft president Poetin tot nu toe omzichtig tussen de klippen door laveren.

Aanvankelijk liet Poetin zijn woordvoerder Dmitri Peskov zeggen dat hij nog geen oordeel had over de pensioenplannen, maar dat hij de maatschappelijke discussie daarover wel nauwgezet volgde. Maar vijf dagen na het voetbaltoernooi sprak hij zich toch iets explicieter uit. Op een bijeenkomst met WK-vrijwilligers in Kaliningrad, een van de elf speelsteden, zei Poetin in antwoord op vragen over de pensioenplannen: ‘Als mij gevraagd wordt welke van de varianten mij het meest bevalt, dan zeg ik: geen enkele.’ Deze zin werd ’s avonds breed uitgemeten in de journaals op de televisie.

De president werkte dat oordeel in het stadion van Kaliningrad echter niet uit. Poetin zei namelijk ook dat het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd een uiting is van vooruitgang. ‘In 1956 was de gemiddelde levensverwachting 67 jaar. In 2028 zullen mannen gemiddeld ouder dan 75 jaar worden en in 2034 zullen vrouwen ouder dan 85 worden.’ Waarna de president er aan toevoegde dat de ‘definitieve beslissing’ nog niet is gevallen. ‘Ik moet natuurlijk alle meningen horen, alle visies bekijken’, aldus Poetin. Zij het dat hij niet alle standpunten gelijkelijk zal aanhoren, maar ‘alleen zal luisteren naar die mensen, die geen public relations bedrijven rond dit voor miljoenen mensen zo gevoelige thema’ doch slechts begaan zijn met de ‘gezonde en leidende belangen van het land en de burgers’.