School shootings komen met grote regelmaat voor in de VS. Ook in Rusland lijkt deze vorm van jongerengeweld nu toe te nemen. In oktober vorig jaar schoot een scholier 19 mensen dood op een school in Kertsj. Maar er waren meer incidenten. Wat is eigenlijk bekend over de wapencultuur in Rusland? Defensiespecialist Pavel Loezin zet traditie, historie en wetgeving op een rij en probeert de officiële statistieken te duiden. Hoe gaat Rusland om met wapengeweld?
Herdenking van slachtoffers van de school shooting in Kertsj
door Pavel Loezin
In oktober 2018 opende een 18-jarige adolescent, gewapend met een legaal gekocht jachtgeweer en zelfgemaakte bommen, op een middelbare school in Kertsj op de geannexeerde Krim het vuur. Hij doodde 19 mensen, verwondde tallozen en pleegde daarna zelfmoord. In de rechte Russische geschiedenis was dit het meest bloedige voorval van geweld op een onderwijsinstelling sinds de gijzeling van de school in Beslan door Tsjetsjeense terroristen in 2004.
Een paar maanden eerder, in januari 2018, vielen twee tieners met messen een school in Perm binnen, waarbij ze een paar leerlingen en een lerares verwondden. De eerste gewapende aanval van een tiener op zijn school vond in Rusland plaats in februari 2014, toen een van de leerlingen een leraar en een agent doodschoot, zijn klasgenoten gijzelde en zich daarna overgaf.
Deze gebeurtenissen hebben in de Russische samenleving veel reacties opgeroepen en er werden parallellen getrokken met school shootings in Amerika. Daarbij zag men vaak over het hoofd dat er ook incidenten zijn geweest waarbij het geweld niet zo omvangrijk was en geen geweren werden gebruikt. Behalve de voorbeelden in Perm en Kertsj zijn er in 2017-2018 op Russische scholen en colleges tenminste dertien incidenten geweest, waarbij tieners messen, bijlen, traumapistolen en Molotov-cocktails gebruikten. Bij die incidenten zijn vijf mensen omgekomen en meer dan twintig mensen gewond geraakt.
In november 2016 schoten in de provincie Pskov een 15-jarige tiener en zijn vriendin met een jachtgeweer op een politiepatrouille en pleegden daarna zelfmoord. En eind oktober 2018 blies een 17-jarige anarchist zich in Archangelsk op bij de ingang van het regionale kantoor van de FSB, waarbij hij drie medewerkers verwondde.
Zulke aanvallen roepen vragen op. Ten eerste: vergroot wapenbezit onder burgers in Rusland het risico op nieuwe bloederigere incidenten? Ten tweede: in hoeverre worden zulke incidenten geprovoceerd door de politiek-psychologische situatie in de samenleving? Ten derde: hoe ziet de wapencultuur er in Rusland uit en moeten we ons neerleggen bij het perspectief van nieuwe geweldsdrama's op scholen, colleges en universiteiten? En ten vierde: hoe reageert het Russische autoritaire systeem op deze vorm van geweld?
Wapens onder de bevolking
Na de ineenstorting van de USSR, waar burgers slechts jachtgeweren mochten kopen met een speciale jachtvergunning, brak er in Rusland een tijdperk van bewapening van de burgerbevolking aan. Op het breukvlak van de jaren 1980-1990 werden de Russen geconfronteerd met een toename van de georganiseerde misdaad. Tegen de achtergrond van een verzwakking van de overheid, leger en politie en een serie gewapende conflicten in de voormalige sovjet-republieken kreeg de mafia toegang tot een breed arsenaal aan wapens - van pistolen en machinegeweren totaan radiogestuurde mijnen en granaatwerpers.
Als antwoord daarop riepen de samenleving en het zakenleven om wapens. De Russische overheid kwam hen daarin tegemoet. Bovendien zaten de fabrieken die vroeger jarenlang machinegeweren en mitrailleurs hadden geproduceerd voor het leger van de USSR en de andere socialistische landen zonder opdrachtgevers. Al midden jaren 90 werd in Rusland de produktie van allerlei geweren, karabijnen en luchtdrukpistolen met rubberen kogels opgestart.
De 18-jarige Vladislav Rosljakov, hier op videobeelden in de school, doodde 19 medescholieren op een school in Kertsj
De nieuwe werkelijkheid werd bekrachtigd in de wet 'Over wapens' van 1996, die het verkrijgen van al dat wapentuig voor Russen en privébeveiligingsbedrijven vergemakkelijkte. Je hoefde geen jager meer te zijn om de heel populaire karabijn Sajga te kopen, die een magazijn van 10 kogels heeft en ontworpen is op basis van de kalasjnikov. Russen gingen wapens kopen voor hun eigen gemoedsrust en veiligheid en niet om te jagen. En hoewel de wet sindsdien op talloze details is aangepast is hij nog steeds van kracht.
Volgens gegevens van het ministerie van Binnenlandse Zaken bezaten in 2010 in Rusland 5.235.000 burgers op een totale bevolking van 142 miljoen mensen legaal wapens. Ze hadden meer dan 6,8 miljoen officieel geregistreerde wapens in bezit. Helaas zijn er geen openbaar toegankelijke data over burgerwapens voor de jaren 90 en het eerste decennium van 2000, maar de politieke situatie in ogenschouw nemend kunnen we er van uitgaan dat het aantal wapenbezitters en de hoeveelheid wapens consequent groeide. Laten we daarom de cijfers van 2010 als piek beschouwen, daarna zette een daling in.
In de jaren 2011–2015 daalde het aantal legale wapenbezitters in het land tot 4.443.000 burgers, terwijl de hoeveelheid wapens in hun bezit iets meer was dan 5 miljoen stuks. De scherpe en consequente daling van het aantal wapenbezitters na 2010 houdt verband met een verscherping van het overheidsbeleid op dat vlak.
Vanaf 2016 werd de net opgerichte Federale Dienst van de Nationale Garde, de Rosgvardia, belast met de controle over civiele wapens. Volgens de leiding van deze organisatie hadden in 2017 in Rusland meer dan 4,5 miljoen mensen wapens in hun bezit en beschikten zij tezamen over 7,3 miljoen wapens. Dat betekent dat een groot deel van de wapenbezitters in Rusland over meer dan één wapen beschikt. Onbegrijpelijk is waarom er wel een cijfermatige correlatie is tussen de gegevens van het ministerie van Binnenlandse Zaken en de Rosgvardia over het aantal wapenbezitters, maar een discrepantie waar het het aantal wapens betreft.
Wat het illegaal wapenbezit aangaat, dat wordt door Russische experts geschat op niet minder dan 5 miljoen stuks. Volgens de Small Arms Survey 2018 bedraagt het totale aantal wapens in bezit van Russen zelfs 17,6 miljoen eenheden, wat betekent dat de hoeveelheid illegale wapens de 10 miljoen overstijgt. Je kunt ervan uitgaan dat de meerderheid van die illegale wapens zich niet in de arsenalen van de mafia bevindt maar in handen is van gewone Russen, inclusief hen die daarnaast ook legale wapens bezitten. Ter vergelijking: in de VS bezitten burgers, volgens dezelfde Survey, meer dan 393 miljoen wapens.
Interessant is dat ook dat er geen verband is tussen het aantal Russen dat wapens bezit, het totale aantal wapens in hun handen en de hoeveelheid misdrijven die verband houden met die wapens. Zo stelde de officiële Russische criminele statistiek over de periode 2003-2018 een veelvuldige en in zijn geheel consequente daling vast van het aantal misdrijven, waarbij wapens werden gebruikt. Tegelijkertijd daalde de illegale wapenomloop in 2003-2004 sterk, maar ontwikkelt zich sindsdien met een wisselende dynamiek.
Tabel 1: Misdrijven, verband houdend met illegaal wapenbezit en het gebruik van wapens. Rusland 2003-2018 (Gegevens: ministerie van Binnenlandse Zaken van Rusland)
Misdrijven met gebruik van wapengeweld |
Illegaal wapenbezit |
|
2003 |
26629 |
54203 |
2004 |
22690 |
28446 |
2005 |
21576 |
29908 |
2006 |
18727 |
30055 |
2007 |
13835 |
30223 |
2008 |
10045 |
31900 |
2009 |
8679 |
34249 |
2010 |
7443 |
30428 |
2011 |
6800 |
28134 |
2012 |
7541 |
26477 |
2013 |
7576 |
26965 |
2014 |
7281 |
26465 |
2015 |
6939 |
27320 |
2016 |
6031 |
27994 |
2017 |
5434 |
28916 |
2018* |
4958 |
23745 |
* Gegevens van januari-oktober 2018
Uit deze statistiek is ook zichtbaar dat het recente wapengeweld op Russische scholen en colleges plaatsgrijpt op een moment, waarop het algehele aantal misdrijven met wapens in het land daalt. Met andere woorden, er is geen enkel verband tussen het aantal Russen met wapens en het feit dat een Russische adolescent een bloedbad aanricht.
Sterker: als we Rusland met andere landen vergelijken, dan zien we evenmin enige relatie tussen de hoeveelheid wapens en hun gebruik bij massale moordpartijen op scholen of elders. Qua hoeveelheid civiele wapens per 100 man (iets meer dan 12 eenheden) zit Rusland zelfs niet in de top-25 en staat ver achter landen als niet alleen de VS (120,5 eenheden per 100 man) of het oorlogvoerende Jemen (52,8) en Irak (19,6), maar ook Montenegro (39,1), Canada (34,7), Cyrpus (34), Finland (32,4), Malta (28,3), Duitsland (19,6) en andere landen. De absolute aantallen legale en illegale wapens in Rusland (17,6 miljoen stuks) zijn vergelijkbaar met die van Brazilië (17,5 miljoen), Mexico (16,8 miljoen) en Duitsland (15,8 miljoen).
De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat er ook geen omgekeerde relatie is: een toename van het aantal gewapende burgers is geen garantie voor het voorkomen van grootschalig geweld, hoe graag de leden van Russische schietclubs dat ook zouden willen doen geloven. Zij hebben geen oog voor de rol van de politieke cultuur en maatschappelijke instituties.
Wapencultuur in Rusland
De cultuur van omgaan met civiele wapens is een resultante van de historische ervaring en de politieke cultuur van een samenleving. Zo is de Amerikaanse wapencultuur, die onder meer in het tweede amendement van de Grondwet van de VS is vastgelegd, gebaseerd op het idee van de republiek. Het recht op wapenbezit is net zo'n onvervreemdbaar attribuut van een burger als zijn stemrecht. Dat betekent dat de verantwoordelijkheid voor het handhaven van de orde in de republiek is gedelegeerd aan de burger en dat die burger ook tot taak heeft die republiek te beschermen tegen afglijden naar despotie.
Ook om de algemene kenmerken van de wapencultuur in Europa te bepalen dien je bij de geschiedenis te rade te gaan. Hier is de sleutel tot begrip de rijke traditie van jacht en wedstrijden. In wezen ligt het idee van wapens als vorm van liefhebberij en vermaak ten grondslag aan de moderne Europese cultuur van civiele wapens.
Maar in Rusland ligt de basis voor de Russische wapencultuur in het wantrouwen van de burger ten opzichte van de politieke klasse, de instituties van staatsmacht en elkaar. Dat diepe wantrouwen wordt gereproduceerd door het politieke systeem zelf. In het moderne Rusland werken de staatsinstellingen bijna uitsluitend in het belang van de gecorrumpeerde politieke elite die haar macht over de samenleving wil continueren. De politieke elite wordt geregeerd door angst en wantrouwen tegenover gewone burgers.
Wanneer een Russische burger een luchtdrukpistool koopt (gevechtspistolen mogen niet legaal verkocht worden), dan gaat hij ervan uit dat de politie en de staat hun werk niet aankunnen en niet in staat zijn hem te verdedigen. Tevens wantrouwt hij de andere burgers, die hij beschouwt als potentiële bedreiging. Als een Russische burger een halfautomatische karabijn koopt, is zijn motivatie vaak zelfverdediging. Dat wil zeggen dat hij de kans dat zijn woning of huis wordt aangevallen groot acht.
Maar als we weer naar de criminele statistieken voor roof en overvallen op de woonplaatsen van burgers kijken, dan zien we de volgende cijfers:
Roofovervallen en vechtpartijen met illegaal binnendringen van een woning of een andere ruimte. Rusland 2003-2018. Gegevens: ministerie van Binnenlandse Zaken.
Roofoverval |
Vechtpartij |
|
2003 |
19668 |
10468 |
2004 |
18007 |
5108 |
2005 |
17568 |
4998 |
2006 |
14860 |
4086 |
2007 |
11285 |
3012 |
2008 |
9598 |
2503 |
2009 |
8803 |
2516 |
2010 |
7243 |
1880 |
2011 |
5810 |
1454 |
2012 |
4793 |
1337 |
2013 |
3998 |
1201 |
2014 |
3486 |
1109 |
2015 |
3417 |
1098 |
2016 |
2923 |
1027 |
2017 |
2560 |
939 |
2018, januari-oktober |
1864 |
657 |
Met andere woorden, Russische wapenbezitters bereiden zich voor op een dreiging die de afgelopen 15 jaar, altrhans volgens de officiële statistieken, praktisch tot een minimum is gereduceerd. Is dat waar? Het lijkt erop dat Russen niet besluiten wapens aan te schaffen omdat ze een concrete dreiging voelen vanwege een hoog misdaadniveau en veelvoorkomende overvallen. Ze kopen wapens wegens een abstracte dreiging van aanvallen, die wordt opgeroepen door hun wantrouwen tegenover de staatsmacht, hun medeburgers en hun onzekerheid over een zekere toekomst.
Oftewel, als Russen wapens kopen dan verzekeren ze zich daarmee tegen de ongewisse dag van morgen. De historische ervaring wijst uit dat de overheid haar effectiviteit kan verliezen, dat gewapend geweld in steden en dorpen mogelijk is, zelfs als ze nu niet in aanraking komen met zulk geweld.
Natuurlijk bereiden niet alle 4,5 miljoen huidige wapenbezitters zich voor op de wereld van Hobbes. Er zitten ook jagers en sportschutters bij. Maar dominant in de Russische wapencultuur is het motief van zelfverdediging voor het geval dat de staat niet meer bij machte is orde en veiligheid te garanderen. En zelfs de medewerkers van de geheime diensten laten zich door die overwegingen leiden wanneer ze wapens voor eigen gebruik aanschaffen. Sterker nog: leden van sommige schietclubs hebben naast wapens een complete gevechtsuitrusting met radar en houden periodieke trainingen voor militaire activiteiten in de stad.
Het is niet uitgesloten dat het aantal legale wapenbezitters in Rusland nu wezenlijk groter zou zijn, als de overheid begin van de jaren 2010 de wetgeving niet had aangescherpt.
Autoritarisme en civiele wapens
Nadat de Russische burgers in de jaren 90 en 2000 de gelegenheid kregen zich te bewapenen, kwam de overheid in 2010 bij zinnen. Toen waren er twee incidenten tegelijk. In het eerste halve jaar was in de regio Primorsk een kleine militaire groep actief, die politieagenten doodde die zij als corrupt beschouwden, om vervolgens hun wapens en wapenvoorraden te veroveren. Zij gingen de geschiedenis in als de 'partizanen van Primorsk'. En in november doodde een locale bende in het dorp Koesjtsjevskaja in de provincie Krasnodar 12 mensen - vrienden en gezinsleden (ook kinderen) van een locale boer, met wie zij een conflict hadden. De bende beheerste praktisch het hele district, had banden met de locale politie en zelfs met de gouverneur van de regio. Om haar leden te arresteren moesten de leiders van de Russische geheime diensten en het OM worden ingeschakeld.
Een paar maanden later probeerd een andere bende in de provincie Sverdlovsk het dorp Sagra aan te vallen. De dorpelingen hadden een gezin verjaagd dat zij verdachten van de produktie van drugs. Enkele locale burgers met jachtgeweren sloegen de aanval af. Maar de bendeleden konden slechts aangehouden worden nadat dit incident brede publiciteit had gekregen en de overheid onder druk gezet werd door de publieke opinie.
Tegen de achtergrond van een daling van het aantal misdrijven met wapengeweld en overvallen op woningen veroorzaakten de gebeurtenissen in Koesjtsjevskaja en Sagra een schok, terwijl de acties van de 'partizanen van Primorsk' juist op begrip konden rekenen. En omdat die gebeurtenissen uiteindelijk het gevolg waren van corruptie bij de locale machthebbers en de politie voelde de overheid hierin ook een bedreiging voor zichzelf. De desintegratie van de overheid op locaal niveau werd op het Kremlin geprojecteerd en dat versterkte de overtuiging dat mensen zichzelf moesten kunnen verdedigen.
Vervolgens kwam de overheid in het openbaar in actie, om de burgers te bewijzen dat ze capabel was. Ook scherpte ze de wetgeving op wapenbezit drastisch aan. Dat leidde tot een scherpe daling, met bijna 800.000 man, van het aantal officieel geregistreerde wapenbezitters. Een wapenvergunning krijgen is flink duurder geworden en men moet er speciale cursussen voor doorlopen. Er is ook een serie wetten in het wetboek van Strafrecht opgenomen die de strafmaat voor het illegaal vervaardigen, verwerven en bezitten van wapens heeft opgeschroefd. De procedure om illegale wapens vrijwillig in te leveren is vereenvoudigd, hoewel onduidelijk is of dat effect heeft gehad.
In de oorlog in de Donbas vochten veel Russische vrijwilligers mee, onder meer bij de maandenlange belegering van het vliegveld van Donetsk
Zo is het het Kremlin voorlopig gelukt het aantal wapenbezitters terug te brengen. Bovendien vond het Kremlin in 2014 een methode om zich te ontdoen van potentiële nieuwe 'partizanen'. Vanaf het begin van de militaire campagnes in Oekraïne en later in Syrië begon de Russische overheid honderden en duizenden huurlingen daarheen te sturen. Velen keerden niet terug of raakten ernstig gewond. Het lijkt erop dat de situatie met civiel wapenbezit de Russische overheid voorlopig goed uitkomt.
Gezin en school als bron van geweld
De wortels van de 'school shootings' moeten intussen gezocht worden in de maatschappelijke verhoudingen. Als mensen elkaar wantrouwen en het politieke systeem als onrechtvaardig beschouwen en daarom angst hebben voor de toekomst dan roept dat in de samenleving agressie op. Maar die agressie mondt niet uit in een groei van de criminaliteit, maar in systematisch huiselijk geweld - psychologisch en fysiek, waarmee mensen de spanning proberen weg te nemen en hun frustratie compenseren.
We zien dus enerzijds niet alleen een daling van de algehele criminaliteit, maar ook van de criminaliteit onder adolescenten: van een piek in 1999-2000, toen 33.000 adolescenten misdrijven pleegden, tot ruim 8.000 in 2015. Maar het gemiddelde aantal moorden en pogingen tot moord in Rusland bedraagt 7 op de 100.000 burgers, terwijl dat aantal in veel regio's zelfs kan oplopen tot 10 per 100.000. Dat is aanzienlijk meer dan in alle ontwikkelde en ontwikkelingslanden. Maar men moet daarbij in aanmerking nemen dat die moorden niet met wapens worden gepleegd, maar met voorwerpen of gewoon met vuistgeweld.
En hoewel het aantal moorden de laatste jaren ook is gedaald, blijft de situatie met huiselijk geweld in Rusland zeer negatief. We moeten daarbij afgaan op de gegevens over huiselijk geweld van het Bureau voor de Statistiek, aangezien de openbare politiestatistieken dat soort misdrijven niet apart registreert. De periode waarover gegevens bekend zijn bestrijkt de jaren 2012-2017. Dat stelt ons natuurlijk niet in staat de dynamiek van huiselijk geweld diepgaander te analyseren, maar het beeld is helder:
Geweld ten opzichte van gezinsleden. Rusland 2012 - 2017. Gegevens: Federaal Staatsbureau voor de statistiek:
Aantallen slachtoffers van geweld tegen gezinsleden |
|
2012 |
34026 |
2013 |
38235 |
2014 |
42829 |
2015 |
50780 |
2016 |
65543 |
2017 |
36037 |
De plotselinge daling van het aantal slachtoffers in 2017 wordt veroorzaakt door een nieuwe wet, die geweld in het gezin niet meer als misdrijf aanmerkt als het slachtoffer zich voor het eerst tot de politie wendt. Volgens onderzoek van ngo's belandt bovendien slechts 3% van de incidenten van huiselijk geweld in de politiestatistieken. Dat maakt de verhoudingen in Russische gezinnen vermoedelijk tot een van de belangrijkste bronnen van agressie onder adolescenten. Die negatieve achtergrond wordt nog eens versterkt door het feit dat, door de economische crisis, veroorzaakt door de agressieve buitenlandse politiek jegens het Westen, het aantal gezinnen dat onder de armoedegrens leeft van 15% in 2013 is gestegen tot bijna 21% in 2016.
Volgens Human Rights Watch is het huiselijk geweld tegen vrouwen na het aannemen van nieuwe wetgeving gestegen
Het is begrijpelijk dat dit in de samenleving leidt tot grote frustratie, waar adolescenten gevoelig voor zijn. En dan betrekken we daarbij nog niet eens de immense toename van de ongelijkheid en de rol van de militaristische propaganda van de overheid.
Wat betreft het aantal zelfmoorden, telt Rusland gemiddeld 16,5 doden per 100.000 burgers. Voor adolescenten is dat 11,5 op de 100.000. Wereldwijd staat dat aantal op 7,4 per 100.000. Die zelfmoorden vinden vaak plaats na traumatische ervaringen die verband houden met psychisch en fysiek geweld in het gezin of op de werkvloer.
Ook in het Russische schoolsysteem is geweld de norm geworden. 61% van de Russische scholieren zegt de afgelopen jaren last te hebben gehad van psychische vernedering, 21% werd geconfronteerd met bedreigingen met fysiek geweld en de helft daarvan heeft inderdaad met dat geweld te maken gehad. Tot 70% van de leraren zegt psychisch geweld van de kant van leerlingen te verduren te hebben gehad.
Vicieuze cirkel van geweld
Natuurlijk heeft ieder indident waarbij een adolescent een wapen ter hand neemt een heel complex van redenen, maar met name de vicieuze cirkel van geweld in Russische gezinnen en scholen wordt beschouwd als de belangrijkste reden voor dergelijke voorvallen. Als we dat vergelijken met Amerikaanse gegevens, dan zien we dat 87% van alle school shootings in de VS zijn veroorzaakt door bullying, en nog eens 12% door neveneffecten van medicijnen die psychiaters de kinderen hebben voorgeschreven.
In de VS is het aantal incidenten in de jaren 1980-2013 gegroeid van 23 tot 245. Ondanks het feit dat de Russische en de Amerikaanse samenleving verschillende culturele en sociaal-psychologische patronen hebben, die apart zouden moeten worden onderzocht, is er minimaal één gezamenlijke reden voor de schietpartijen op scholen: systematisch psychisch geweld binnen de scholen.
Natuurlijk is de aard van dat geweld verschillend. Zo zijn het op Russische scholen vaak de leraren die de initiator zijn van collectieve vernedering van een van de leerlingen, en niet andere leerlingen. Het Russische autoritaire systeem is de baas over de schoolopvoeding en exprapoleert in de scholen die praktijken van vernedering van mensen en algemene dehumanisatie van de menselijke verhoudingen. Er zijn helaas niet genoeg gegevens beschikbaar om deze processen te doorgronden.
De wortels van het fenomeen school shooting liggen in de sociaal-economische, sociaal-psychologische en culturele processen in de samenleving. En in Rusland zijn die direct verbonden met de politieke verhoudingen, die gedicteerd worden door het autoritaire systeem, dat niet alleen in de politiek en de economie, maar ook in het schoolsysteem en binnen het gezin een dominante rol opeist.
Tegelijkertijd vormen de adolescenten die schieten op scholen voor het Kremlin geen reële bedreiging. Het zal pas stappen ondernemen als aanvallen zoals die op de veiligheidsdienst in Archangelsk toenemen.
De conclusie is droevig: nieuwe incidenten en tragedies in Russische scholen zijn onvermijdelijk, zolang de Russische samenleving haar overheid niet eerlijk zelf kan kiezen om verbetering te brengen in de maatschappelijke verhoudingen, het niveau van huiselijk geweld niet terug weet te dringen en de verhouding tussen leerlingen en leraren niet menselijker weet te maken.