idfa In de documentaire Citizen K, die op het IDFA 2019 in première gaat, wordt voormalig oligarch Michail Chodorkovski neergezet als de tegenpool van president Vladimir Poetin. Dit concept leidt tot een heldere, zij het te lange, film over politiek en economie in postcommunistisch Rusland. Maar het basisidee van een tweestrijd doet geen recht aan de complexiteit van de poetinistische staat.
Michail Chodorkovski op de Majdan in Kiev anno 2004. Foto Wikimedia
door Hubert Smeets
Michail Chodorkovski is geen aaibare man. De voormalige topman van olieconcern Yukos, die tien jaar gevangen zat nadat hij de toorn van president Vladimir Poetin over zich had afgeroepen, heeft nog steeds een aureool van ongenaakbare intelligentie. De nu 56-jarige Chodorkovski – een dappere man, soms op het roekeloze af – moet het dan ook niet hebben van zijn innemende karakter. Er is een duidelijk verband tussen zijn onmiskenbare charisma en zijn analytische scherpte.
Ook in de documentaire Citizen K over zijn leven in vrijheid, gevangenschap en ballingschap toont Michail Chodorkovski zich meestentijds met een superieure glimlach om zijn mond. Maar toch zijn er in de documentaire, die eind november 2019 op het internationale festival IDFA in première is gegaan, minstens twee momenten die dit beeld doen kantelen.
Een van die twee scènes voert de kijker naar Kiev, waar Chodorkovski begin maart 2014 de onvermoeibare demonstranten op het Majdan-plein toespreekt. Oog in oog met tienduizenden betogers en de gedenktekens die deze mensen hebben opgericht voor de tientallen doden die tijdens het burgerprotest tegen het anti-Europese beleid van de zojuist uitgeweken president Viktor Janoekovitsj zijn gevallen, zegt Chodorkovski dat het gevallen regime tot zijn ‘gruwelijke’ geweld kon overgaan omdat het Kremlin van president Poetin daarvoor het groene licht gaf. Terwijl de demonstranten ‘bedankt, bedankt’ scanderen, krijgt Chodorkovski het bijna te kwaad.
Het andere moment speelt zich af in Berlijn vlak voor de kerstdagen van 2013. Chodorkovski is op 20 december dat jaar door Poetin losgelaten, na ruim een decennium in gevangenissen nabij de Mongoolse woestijn en de Poolcirkel. Zijn moeder is ziek. Ze lijdt aan kanker. Dat is volgens de president een van de motieven voor zijn vrijlating. Chodorkovski hoort het nieuws op de televisie in de bajes, mag een dag later de gevangenis uit, verlaat het land vervolgens meteen en vliegt door naar Berlijn. Daar ontmoet hij zijn vader en doodzieke moeder in een donkere en druilerige straat. Seconden lang aait Chodorkovski zijn moeder, terwijl hij haar omhelst. Pas daarna stapt zijn vader uit de auto en valt op hoezeer beiden op elkaar lijken.
Olympische Winterspelen
Dat Poetin in december 2013 met zijn hand over zijn hart heeft gestreken – hij en alleen hij beslist over leven en welzijn van zijn kwelgeest – is geen goedertierenheid van de Russische president. Poetin had er belang bij dat Chodorkovski op vrije voeten kwam, want in februari 2014 begonnen in Sotsji de Olympische Winterspelen. Het was een kwestie van nationaal belang, om niet te zeggen een zaak van staatsveiligheid, dat het sportieve evenement werd bezocht door de groten der aarde en niet zou worden overschaduwd door het repressieve imago dat aan het Kremlin kleeft. De amnestie voor Chodorkovski, waarvoor de Duitse ex-minister Hans Dietrich Genscher van Buitenlandse Zaken achter de schermen had geijverd, was een van Poetins middelen om de beeldvorming rond de Russische regering te verzachten. Die aanpak werkte, althans even. De Olympische Spelen waren op 23 februari 2014 nog niet gesloten of het Kremlin ging weer los en nog geen vier dagen later landden de eerste ‘groene mannetjes’ op de Krim om de hereniging c.q. annexatie van het Oekraïense schiereiland gewapenderhand te forceren.
Voor Michail Chodorkovski was het Oekraïnebeleid van Poetin reden zich te solidariseren met de Majdan, hoewel ook hij, zoals zoveel Russen ongeacht hun opvatting over het Kremlin, eigenlijk vond dat de Oekraïners zich niet van de Russische buren zouden mogen afwenden. Dat Kiev in 2014 het centrum werd van de Slavische wereld in plaats van Moskou, zoals hij zei bij een in april dat jaar in Kiev door hem georganiseerd en betaald symposium De Oekraïens-Russische Dialoog, kon hij slechts met moeite verdragen. Maar de Russische interventie in het buurland dwong tot andere keuzes.
De zeven bankiers
Het woord ‘kiezen’ is dan al zijn halve leven cruciaal geweest, zegt Chodorkovski in Citizen K, een verwijzing naar de speelfilm Citizen Kane van Orson Welles en de Engelse transcriptie Khodorkovsky. Tot zijn veertigste waren die keuzes ronduit succesvol. Als weinig anderen begreep hij, chemicus van opleiding, de kansen die het ‘wilde kapitalisme’ van de jaren negentig bood. Gebruik makend van zijn bank Menatep wist hij dankzij de privatiseringsveilingen, die ten tijde van president Boris Jeltsin werden georganiseerd en meestal doorgestoken kaart waren, het olieconcern Yukos op te richten en uit te bouwen tot het grootste energiebedrijf van Rusland en een van de grootste concerns van de wereld. Yukos was meer dan alleen maar groot, want Chodorkovski hervormde het concern meer en meer conform westerse maatstaven. Hielden de andere oligarchen veelal vast aan de Russische bedrijfscultuur, waarin informele macht en ongeschreven regels gelden, Chodorkovski zocht voor Yukos een meer ‘rule based’ corporate governance uit de Angelsaksische cultuur.
Geen misverstand: deze oriëntatie op het westerse kapitalisme betekende niet dat Chodorkovski een witte raaf was. Net als de meeste andere leeftijdgenoten en geestverwanten – de zogeheten ‘zeven bankiers’ die de helft van de economie controleerden – maakte hij, soms even meedogenloos als de anderen, gebruik van de mogelijkheden die het ‘wilde kapitalisme’ onder Jeltsin te bieden had. Het is de tijd waarin Rusland is verwikkeld in een soort commerciële burgeroorlog. Bij zakelijke conflicten kwamen geen deurwaarders maar huurmoordenaars langs.
President Poetin in gesprek met oligarchen Chodorkovski (rechts) en Michail Fridman (midden) anno 2001. Foto Wikimedia
Ook Chodorkovski opereerde in dat klimaat. Zo werd in de zomer van 1998 burgemeester Vladimir Petoechov van het Siberische oliestadje Neftejoegansk vermoord, op de 35e verjaardag van Chodorkovski. De burgemeester had een conflict met Yukos over het aantal arbeidsplaatsen bij de vestiging in Neftejoegansk, die volgens Chodorkovski niet rendabel zou draaien. De moord werd Chodorkovski in de schoenen geschoven. Volgens de Russische justitie gaf zijn rechterhand Leonid Nevzlin opdracht tot de liquidatie en had Yukos-veiligheidsbaas Aleksej Pitsjoegin er de hand in. Pitsjoegin zit nog steeds vast.
Chodorkovski zelf is vijftien jaar lang nooit voor medeplichtigheid gedagvaard. Dat is pas gebeurd nadat hij was uitgeweken naar Londen. Raar. Dit inconsequente gedrag van het Russische openbaar ministerie heeft de Yukos-leiding gesterkt in de gedachte dat er meer aan de hand is geweest en dat wellicht de staatsveiligheidsdienst FSB ook een rol heeft gespeeld, zoals de overgelopen en met polonium vermoorde agent Aleksandr Litvinenko vlak voor zijn dood beweerde. Chodorkovski zelf zegt er in Citizen K over: ‘Ik had veel meer onderzoek moeten (laten) doen naar de moord op Petoechov. Maar het was 1998. Ik was met andere dingen bezig’. Hij doelt op de financiële crisis die de Russische staat in augustus 1998 naar de rand van faillissement voerde.
De oligarchen dachten in die jaren negentig bovendien nadrukkelijk mee met de president, waardoor het land in de tweede helft van de jaren negentig de facto gerund werd door hem en een kleine groep andere captains of industry. Staatshoofd Jeltsin was hun marionet en met hun hulp werd de eerste president in de geschiedenis van Rusland in 1996 herkozen. Onbeschaamd werkten de door deze oligarchen gecontroleerde media mee aan de campagne die de toen al doodzieke Boris Jeltsin moest voeren tegen de communistische uitdager Gennadi Zjoeganov. ‘Ik zou liever op het lijk van Jeltsin stemmen dan op de levende Zjoeganov’, zegt televisiejournalist Igor Malasjenko in de film, die vermoedelijk is afgerond voordat Malasjenko in februari 2019 zelfmoord pleegde in zijn ballingsoord Sotogrande aan de Costa del Sol.
Ook Michail Chodorkovski dacht zich op het snijvlak van kapitaal en politiek alles te kunnen permitteren. Achteraf erkent hij dat niet alle transacties even ‘eerlijk’ verliepen, al profiteerde de bijna lege schatkist van de Russische staat er wel van. Een kwart eeuw geleden was hij gewoon verliefd op het geld en het spel.
Openlijke kritiek
Het woord terughoudendheid kwam dus in zijn vocabulaire niet voor. In februari 2003 wierp hij president Poetin in een op tv uitgezonden rondetafelbijeenkomst voor de voeten dat ook hij corrupt is en steekpenningen aanneemt, al wordt die laatste aantijging uit de montage gesneden. Toen Chodorkovski ook nog aankondigde ongeveer eenderde van zijn aandelen aan een buitenlandse partner te gaan verkopen, bij voorkeur aan het Amerikaanse Exxon Mobile, was de maat vol voor Poetin.
Het grootste Russische oliebedrijf ten dele in Amerikaanse handen? Dat was ondenkbaar. De natuurlijke rijkdommen van Rusland zijn van strategisch belang voor het Kremlin. Poetin had mogelijk ook nog een tactische bijgedachte. Door één captain of industry tot doelwit te kiezen, kon hij alle andere in één moeite door ook disciplineren. Op deze manier maakte hij zijn verkiezingsbelofte uit 2000 waar, dat hij de oligarchen als ‘politieke klasse zou liquideren’. De meeste andere oligarchen met boter op hun hoofd bogen vanaf dat moment voor het Kremlin en gingen vrijuit. Chodorkovski bleef zo de bête noir van het wilde kapitalisme. Van niet-berechte gevallen bestaat immers geen jurisprudentie.
Dominostenen
In hoog tempo trok het Kremlin in 2003 het net rondom Chodorkovski aan. Eerst werd de financiële man Platon Lebedev gearresteerd, waarop rechterhand Leonid Nevzlin het land ontvluchtte om vanuit Israël de belangen van Yukos te behartigen.
Chodorkovski kwam juist terug van een zakenreis naar de Verenigde Staten. Na landing op het vliegveld van Novosibirsk werd hij in oktober 2003 gearresteerd op beschuldiging van belastingfraude. Hij werd veroordeeld tot tien jaar kamp en nadat hij er daarvan zes had uitgezeten begon de Russische justitie een tweede zaak tegen hem wegens diefstal uit zijn eigen portemonnee. Chodorkovski zou 350 miljoen ton olie hebben verduisterd. Een bizarre beschuldiging. Die 350 miljoen ton zou een trein hebben vereist die driemaal de evenaar zou hebben omspand, rekent de bèta Chodorkovski in de film uit, en dat is meer dan de hele opbrengst van Yukos sinds de privatisering.
Chodorkovski op weg naar de rechtszaal. Foto Khodorkovsky.com
In de rechtszaal gaf Chodorkovski geen krimp. Met dezelfde glimlach als in Citizen K stond hij in zijn kooi de rechters te woord. In zijn slotpleidooi zei hij: ‘Ik ben geen ideaal mens, maar wel een mens met idealen.’ Deze zelfkennis is volgens journaliste Tatjana Lysova van het financiële dagblad Vedomosti in de strafkampen verdiept. ‘Hij is in de cel ten goede veranderd’, aldus Lysova. Chodorkovski zelf zegt in de film dat hij in de gevangenis een ander tijdsbesef heeft gekregen. Zei hij vroeger dat iets ‘snel’ moest gebeuren, dan bedoelde hij stante pede, nu denkt hij daarbij aan een termijn van vijf tot tien jaar. Datzelfde geldt volgens hem zeker voor het veranderingsperspectief in Rusland. Zijn horizon is eerder 2030 dan 2024.
Derk Sauer
Journalist Lysova is een van de tijdgenoten die in Citizen K aan het woord komen, maar naast Chodorkovski's advocaten Anton Drel en Maria Login spelen nog enkele andere journalisten een hoofdrol in de film.
De Nederlandse media-ondernemer Derk Sauer is een van hen. Sauer had begin jaren negentig een florissant mediabedrijf opgebouwd met prestigieuze en/of lucratieve titels als The Moscow Times en Cosmopolitan, maar zonder ‘dak’ (protectie) kon ook Sauer geen zaken doen en daarom verkocht hij tien procent van de aandelen van zijn Independent Media aan Chodorkovski. Met zo’n machtige aandeelhouder was Sauer wat veiliger in de bendeoorlog die Rusland in de greep had. In de film staat Sauer uitgebreid stil bij die tijd.
Jammer is wel dat Sauer niet wordt gevraagd waarom hij begin 2003 plotseling een andere medeaandeelhouder dan Chodorkovski zocht en met concurrerend oligarch Vladimir Potanin in zee ging, die maar liefst 35 procent van de aandelen in Independent Media verwierf. Wilde Chodorkovski zelf van zijn tien procent af? Had Potanin gewoonweg meer te bieden? Of was Sauer via-via te verstaan gegeven dat hij beter een ander ‘dak’ kon bouwen? Een antwoord op die vragen zou meer inzicht hebben verschaft in de wijze waarop zakenlieden in Rusland onder druk worden gezet.
High noon
Het kan zijn dat regisseur Alex Gibney – bekend van onder meer biografische documentaires over Jimmy Hendrix, Hunter ‘Gonzo’ Thompson en Steve Jobs – dit extra uitstapje niet maakt, omdat de film anders nog langer zou worden. Omdat Gibney er alle tijd voor neemt om de voorgeschiedenis te schetsen, duurt de documentaire meer dan twee uur. Dat vergt al veel van de kijker.
Het is ook denkbaar dat Gibney vast wilde houden aan de basisstructuur van zijn film, die overigens genuanceerd is opgezet en zeker geen hagiografie is geworden. In Citizen K zet de Amerikaanse cineast Michail Chodorkovski wel neer als dé tegenspeler van Vladimir Poetin. Het draait om deze twee mannen: de hyperintelligente ondernemer, die eigengereid een weg voor zichzelf en zijn land zoekt en zo op ramkoers met de macht in het Kremlin komt en de slimme ex-spion, die per ongeluk met de macht wordt bekleed maar begrijpt dat hij die alleen waard is als hij bereid is geweld te gebruiken. De documentaire is zo een tweeluik geworden: Citizen K versus President Avenger. Alsof Chodorkovski een serieuze politieke uitdager was of is van Poetin.
Citizen K is een heldere, zij het te lange, film over politiek en economie in postcommunistisch Rusland, maar het basisidee van een tweestrijd doet geen recht aan de complexiteit van de poetinistische staat. Chodorkovski had nooit president kunnen worden en wordt dat in 2024 evenmin. Hijzelf heeft dat beter door dan Gibney.
Citizen K wordt vertoond op 21 november (12.00), 23 november (10.00), 24 november (21.00), 25 november (15.15). Voor kaartjes ga naar Idfa