Aleksej Navalny, de belangrijkste oppositieleider van het postcommunistische Rusland, is op 16 februari op de luchtplaats van zijn strafkolonie ineengezakt en overleden. Dat meldden de gevangenisautoriteiten van strafkolonie IK-3 bij het dorp Charp in de provincie Jamal-Nenetsk waarheen hij eind vorig jaar werd overgeplaatst. Zijn vrouw en politieke medestanders spreken van een 'politieke moord' waarvoor president Poetin verantwoordelijk moet worden gehouden.
Dit is mogelijk de laatste foto van Aleksej Navalny, hier nog monter in een videoverbinding met de rechtszaal vanuit zijn strafkamp, op 15 februari 2024
De leiding van het strafkamp bij Charp meldde de dood opmerkelijk snel: 'Op 16 februari 2024 is veroordeelde Navalny, A. A. onwel geworden na een wandeling en bijna onmiddellijk bewusteloos geraakt. Het medisch personeel van de instelling was direct ter plaatse en een medische noodbrigade werd opgeroepen. Alle noodzakelijke reanimatiemiddelen zijn ingezet, maar hadden geen positief resultaat. Noodartsen hebben de dood van de veroordeelde bevestigd. Naar de doodsoorzaak wordt een onderzoek ingesteld.' De staatstelevisie nam het nieuws zonder commentaar over.
De laatste keer dat Navalny te zien was was de dag tevoren, in een videoverbinding met de rechtszaal vanuit het kamp. Hij leek toen energiek en maakte grappen. Navalny was twee dagen voor zijn dood, op 14 februari, opnieuw in de isoleercel geplaatst. Zijn advocaat Leonid Solovjov bezocht Navalny op 14 februari en zei dat hij toen volstrekt in orde leek.
Poetins woordvoerder Dmitri Peskov liet weten dat hij de president op de hoogte heeft gesteld. De staatstelevisie en het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken legden de verantwoordelijkheid direct bij het Westen. De televisie suggereerde dat Navalny was overleden door een losgeschoten bloedprop, maar een arts zei tegen de Novaja Gazeta dat zoiets onmogelijk zo snel kan worden vastgesteld. Daarvoor is autopsie nodig.
De ouders en advocaten van Navalny, die nog zeer kort geleden contact met hem hadden, zijn afgereisd naar de strafkolonie in de autonome regio Jamal-Nenetsk, 2.000 km van Moskou, om het nieuws te controleren en Navalny's lichaam in ontvangst te nemen. Zijn ouders hadden hem op 12 februari nog een bezoek gebracht en zijn moeder noemde hem toen 'monter en sterk'.
Julia Navalnaja op de Veiligheidsconferentie in München (foto screenshot)
Zijn vrouw Julia Navalnaja reageerde op het nieuws op de jaarlijkse Veiligheidsconferentie in München. Als het nieuws klopt, zei zij, '(en we weten dat het Kremlin altijd liegt'), 'dan wil ik dat Poetin en al zijn trawanten beseffen dat ze verantwoordelijk zullen worden gehouden voor alles wat ze mijn land, mijn familie en mijn man hebben aangedaan. En die dag zal spoedig komen. Ik doe een beroep op de internationalegemeenschap om zich te verenigen en dit kwaad te verslaan'.
Politieke moord
Volgens Ivan Zjdanov, directeur van Navalny's in Rusland tot terroristische organisatie bestempelde Anti-Corruptie-Fonds FBK, dat vanuit het buitenland opereert, is Navalny's dood 'een doelgerichte politieke moord van de soort waarvan Vladimir Poetin zich bedient.' Hij voegde eraan toe: 'Ze zullen het een natuurlijke dood noemen, maar het is een politieke moord die door Poetin is georganiseerd'.
Anonieme Kremlin-insiders noemden de dood van Navalny tegenover Andrej Pertsev van het in Riga gevestigde Russische nieuwsplatform Meduza een 'erg negatieve ontwikkeling' in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 15 maart. Navalny's dood zal leiden tot verontwaardigde reacties in het Westen, denken de bronnen van Pertsev. Een bron suggereerde zelfs dat de dood pogingen om de oorlog in Oekraïne te stoppen kan fnuiken. 'Het is onmogelijk hierna aan de onderhandelingstafel te gaan zitten', aldus een zegsman tegen Meduza. In Rusland zal de dood volgens de Kremlin-bronnen overigens weinig opzien baren. En ook de herverkiezing van Poetin loopt geen enkel gevaar.
'Ze zullen het een natuurlijke dood noemen, maar het is een politieke moord die door Poetin is georganiseerd'.
In de prijswinnende documentaire Navalny zei de oppositieleider op de vraag of hij niet bang was te worden vermoord: 'Als ze besluiten me te doden betekent dat dat we ontzettend sterk zijn. We moeten die macht gebruiken, niet opgeven, bedenk dat wij een grote macht vertegenwoordigen die wordt onderdrukt door die slechte kerels. We realiseren ons niet hoe sterk we eigenlijk zijn'. Hij eindigde met een quote die wordt toegeschreven aan de staatsman Edmund Burke: 'Het enige wat de triomf van het kwaad bespoedigt is dat goede mensen niets ondernemen - dus wees niet passief!'
Bloemen voor Navalny bij het monument voor de slachtoffers van het stalinisme tegenover het Moskouse hoofdkantoor van de FSB (foto Doxa)
Navalny was in drie jaar gevangenis sterk vermagerd en zijn gezondheid had zwaar te lijden onder de talloze keren dat hij in de isoleercel werd geplaatst omdat hij 'de kampregels zou hebben overtreden'. Vanuit de gevangenis procedeerde hij voortdurend tegen de staat. Volgens de BBC spande hij vanuit de gevangenis 70 rechtszaken aan tegen de staat wegens inbreuken op zijn rechten als gevangene. De gevangenisautoriteiten straften hem voor elk minimaal vergrijp, een continue vorm van gestage marteling. Vaak werd hem ook medische hulp onthouden. Navalny's medestanders sloegen regelmatig alarm over zijn verslechterende gezondheidssituatie. Mentaal was Navalny echter ongebroken.
Vergiftiging met novitsjok
De uitdager en scherpste criticus van president Poetin zat sinds 2021 gevangen nadat hij in Duitsland was hersteld van een moordaanslag door de Russische geheime dienst met het zenuwgas novitsjok. Bij terugkeer in Moskou, op 17 januari 2021, werd hij direct op het vliegveld ingerekend. Twee weken later werd hij tot 3 jaar cel veroordeeld omdat hij de voorwaarden van een eerder vonnis had geschonden (omdat hij in coma lag in een Berlijns ziekenhuis had hij zich niet bij de autoriteiten gemeld). In maart 2022 kreeg hij een nieuwe veroordeling: 9 jaar kamp voor 'fraude' met fondsen van FBK.
Zijn laatste straf (19 jaar) kreeg hij in augustus 2023 voor het 'opzetten van een extremistische organisatie' (lees: zijn anti-corruptiefonds FBK). Hiermee liep zijn totale kampstraf op tot ruim 30 jaar. Het was duidelijk dat Navalny onder Poetins bewind niet meer vrij zou komen.
Afgelopen december werd Navalny overgeplaatst naar een kamp met streng regime in de poolcirkel. Er was wekenlang geen enkel contact met hem, wat leidde tot grote ongerustheid over zijn gezondheid en zelfs speculaties over zijn dood. Maar tenslotte dook hij weer op en stuurde vanuit het kamp een opgewekt bericht: 'De twintig dagen van de overplaatsing waren erg vermoeiend, maar ik ben nog steeds in een uitstekende stemming, zoals het vadertje vorst betaamt'. Van de 1125 dagen van zijn gevangenschap zat hij 300 dagen in de isoleercel in eenzame opsluiting.
Zijn overplaatsing naar een zeer streng kamp boven de Poolcirkel kan verband hebben gehouden met de zwaardere straf die hem wegens 'extremisme' was opgelegd, maar velen verklaarden het eerder uit de acties die hij met zijn FBK-in-ballingschap vanuit de cel coördineerde om Vladimir Poetin de voet dwars te zetten bij zijn herverkiezing, die gepland staat voor 15 maart 2024.
Strafkamp streng regime IK-3, ook wel 'Poolwolf' genaamd, heeft een slechte reputatie. Ivan Zjdanov noemde het 'een van de meest noordelijke en afgelegenste gevangenissen in Rusland. 'Het is een walgelijke strafkolonie', zei een advocaat tegen Meduza. 'De omstandigheden voor de gevangenen zijn keihard'. Vanwege zijn veroordeling wegens extremisme mocht Navalny geen contact hebben met zijn vrouw. Alle contact verliep via zijn advocaten, van wie er een jaar geleden overigens drie werden gearresteerd wegens 'contacten met een extremistische organisatie'.
Lees hier het laatste politieke essay van Navalny, dat hij in augustus vanuit gevangenschap naar buiten bracht.
Een jaar geleden publiceerde hij, eveneens vanuit de cel, een 15-punten programma waarin hij ook zijn standpunt over Oekraïne uit.
Lees hier ons profiel van de oppositieleider en de controverses rond zijn ideeën.