Op 12 september publiceerde de anti-corruptiestichting FBK een onderzoek waarin zij de voormalige topmanager Leonid Nevzlin aanwijst als opdrachtgever van de aanslag op haar medewerker Leonid Volkov van eerder dit jaar. Volgens cultuurcriticus Andrej Archangelski toont het schandaal de diepe tegenstellingen in de Russische oppositie, die verwikkeld in een strijd om het verleden het morele gelijk in het heden uit het oog verliest.
Een politieagent met een speurhond aan het werk op de plaats waar Leonid Volkov werd aangevallen. Vilnius, 13 maart 2024. Foto: Petras Malukas / AFP / ANP
door Andrej Archangelski
Op 12 september publiceerde de anti-corruptiestichting FBK, opgericht door Aleksej Navalny, een geruchtmakend onderzoek waarin het de voormalige topmanager van oliebedrijf Joekos Leonid Nevzlin aanwijst als de opdrachtgever van de aanslag op FBK-medewerker Leonid Volkov in Vilnius in maart van dit jaar. Nevzlin woont sinds 2003 in Israel, is een van de felste critici van het Poetin-regime en noemt zich een sponsor van de Russische oppositie.
FBK zegt dat Nevzlin ook betrokken was bij de organisatie van een aanval op de directeur van FBK Ivan Zjdanov in Genève en op Aleksandra Petratsjkova, de vrouw van de econoom Maksim Mironov, in Argentinië.
FBK baseert de beschuldigingen op digitale correspondentie tussen Nevzlin en de uitvoerders van de misdrijven. Een week eerder was deze correspondentie ook al gepubliceerd door het Russische propagandakanaal RT. Nevzlin noemt het onderzoek van FBK een 'in Moskou bekokstoofde hoax'.
Overtuigend onderzoek
In de correspondentie draagt de 'opdrachtgever' de 'uitvoerder' niet alleen op om Volkov (die een 'pakketje' wordt genoemd) een 'invalidewagentje' in te slaan, maar stelt ook voor om hem te ontvoeren, over te brengen naar Rusland en hem daar over te dragen aan de FSB. Uit de correspondentie valt op te maken dat de opdrachtgever precies in de gaten houdt hoe de opdracht en de berichtgeving erover verlopen. Hij dringt er voortdurend op aan 'harder, tot bloedens aan toe' te handelen. Hij wil dat de slachtoffers zich vernederd voelen.
De opdrachtgever vervolgt ook andere aanhangers van Navalny: op zijn initiatief wordt een rechtszaak geopend tegen Vladimir Asjoerkova in Letland. Andere doelwitten zijn de miljardairs Michail Fridman en Pjotr Aven, die op internationale sanctielijsten staan, evenals Vladimir Goesinski, die hij probeert te beroven van zijn Spaanse staatsburgerschap.
Leonid Nevzlin in 2018. Foto: Wikimedia Commons
Volgens gezaghebbende journalisten (onder wie Christo Grozev van Bellingcat) oogt het onderzoek van FBK overtuigend. Het belangrijkste bewijs - screenshots van de chat-correspondentie tussen de vermeende opdrachtgever van de aanslagen en de uitvoerder - wordt geleverd door getuige Andrej Matus en een gesprek met hem. Matus is een 'probleemoplosser', zoals die in de jaren 90 in Rusland werden ingezet voor schimmige afhandeling van conflicten tussen de overheid en zakenlui.
Alhoewel de motieven van Matus onduidelijk zijn - dat zeggen zowel FBK als de journalisten - wordt aan de echtheid van de correspondentie niet getwijfeld. Christo Grozev zegt er voor 97-98 procent zeker van te zijn dat het om betrouwbaar bewijsmateriaal gaat, wat wordt bevestigd door een andere onafhankelijke onderzoeksjournalist.
Zelfs president van Litouwen Gitanas Nauseda gaf commentaar op het schandaal: Leonid Volkov staat onder bescherming van de Litouwse republiek. Hoe een Europese rechtbank het bewijsmateriaal zal beoordelen is nog een open vraag.
Dit schandaal heeft de diepe tegenstellingen in de Russische oppositie onthuld
Het schandaal heeft de aandacht van Europese politicologen en commentatoren weer eens op de Russische oppositie gevestigd. Eerdere aanleidingen waren dit jaar de dood van Navalny in februari en de uitwisseling van Russische oppositiepolitici bij een gevangenenruil in augustus. Je zou kunnen concluderen dat de belangstelling voor de Russische oppositie in Europa draait om de thema's dood (of een fortuinlijke ontsnapping aan de dood) of schandalen. Geen enkele positieve actie van de oppositie trekt zoveel aandacht. Helaas zegt dat indirect iets over de kwaliteit van de Russische oppositie.
Zoals een aardbeving de diepere lagen van de aarde blootlegt, zo heeft dit schandaal de diepe tegenstellingen in de Russische oppositie onthuld. Zoals het spreekwoord zegt: met zulke vrienden heb je geen vijanden nodig.
Voor alles leidt dat tot de vraag of je in het derde jaar van de oorlog wel kunt spreken van de Russische oppositie als een politiek verschijnsel, dat in theorie kan rekenen op de steun van de 500.000 emigranten die Rusland na de inval op 24 februari 2022 hebben verlaten.
Twee generaties Russische oppositie
Het huidige conflict kent twee generaties deelnemers: de jonge en de oude. Navalny's organisatie FBK en de 'liberalen van de jaren '90', die verpersoonlijkt wordt door Michail Chodorkovski, de oligarch en ex-CEO van oliebedrijf Joekos. Als politieke gevangene zat hij in de jaren 00 met een vonnis van 10 jaar langer in Poetins gevangenis dan welke Russische oppositiepoliticus dan ook.
Leonid Volkov in Kopenhagen, 10 juni 2022. Foto: Philip Davali / Ritzau Scanpix / AFP / ANP
Het onderzoek van FBK transformeert aan het einde onverwachts in een politiek pamflet en dat is belangrijk.
FBK koppelt Nevzlin en Chodorkovski onlosmakelijk aan elkaar (beiden zijn inderdaad zakenpartners). Het roept de oppositie op om tot het onderzoek is afgerond af te zien van samenwerking met Chodorkovski, die veel oppositiegroepen in de emigratie steunt. Dat is een aanklacht tegen een hele generatie van de Russische oppositie die is ontstaan in de jaren 90.
FBK zinspeelt erop dat de manieren van de oligarchen sinds de jaren '90 niet veranderd zijn
Indirect geeft FBK zo antwoord op de vraag die iedereen bezighoudt: waarom willen ze zich niet aansluiten bij de andere oppositiekrachten? In het FBK-onderzoek wordt dat als volgt verwoord: 'Er is een kant die zich bezighoudt met oppositiepolitiek (FBK), en er is een kant die zich voordoet als bondgenoot maar in wezen de ander probeert te vernietigen en zelfs letterlijk te doden'.
Die uitspraak doet denken aan de taal van Lenins bolsjewistische partij uit 1903 die in de emigratie geen enkele concurrentie van sociaal-democraten, mensjewieken of anderen erkende in de strijd voor 'de rechtvaardige zaak'. FBK zinspeelt erop dat de manieren van de oligarchen sinds de jaren '90 niet veranderd zijn - wat eveneens doet denken aan de bolsjewistische these over het 'klasse-karakter der kapitalisten' die zich qua afkomst en aard slechts zo kunnen gedragen.
En wat gebeurt er aan de andere kant van de tafel? Een dag na de publicatie van het onderzoek kwam Chodorkovski met een korte verklaring en ook dat is een interessant tijdsdocument. Chodorkovski doet geen afstand van zijn vriendschap met Nevzlin, hoewel hij onderstreept dat zij politiek al lang geleden andere wegen zijn ingeslagen. En dat is waar: Nevzlin droomt over het uiteenvallen van het Russische imperium terwijl Chodorkovski vasthoudt aan de ondeelbaarheid van Rusland.
Chodorkovski: dit is óf een provocatie van Poetins geheime diensten, óf Nevzlin is gek geworden
Zoals verschillende commentatoren hebben opgemerkt, ontwijkt Chodorkovski vragen over de beschuldigingen aan het adres van Nevzlin met de frase: 'dit is óf een provocatie van Poetins geheime diensten, óf Nevzlin is gek geworden.'
Vanuit stilistisch oogpunt bekeken zien we hier een combinatie van een rationeel en emotioneel oordeel. In de Russische taal wijst de uitdrukking 'hij is gek geworden' niet alleen op een psychische ziekte, maar ook op een daad die iedere logica ontbeert. De hele Russische oppositie gebruikt nu deze formulering: 'Hij is gek geworden.'
Vanuit politiek oogpunt klinkt dit eerlijk gezged nogal onbeholpen. Het betekent: we weten niet wat we hiermee aanmoeten en wat ons commentaar moet zijn. Als het waar is hebben we hierop geen antwoord.'
Screenshot van Chodorkovski's korte verklaring van 12 september. Bron: YouTube.
De politieke fall out
De beschuldiging heeft intussen al een enorme klap uitgedeeld aan de hele Russische oppositie en brengt in zekere zin het hele idee van verzet tegen het Poetin-regime in diskrediet. Het is een cadeautje voor Poetins propaganda en geheime diensten, die nu met recht kunnen zeggen dat de Russische oppositie 'zichzelf vernietigt'.
Een Europese (of Israelische) rechter is de enige factor die de Russische oppositie kan herenigen. In Rusland had de oppositie niet de mogelijkheid zich te wenden tot een onafhankelijke rechtbank. Maar nu bevindt zij zich in de unieke situatie dat er een derde rechter is die alle partijen vertrouwen. FBK en Nevzlin zijn allebei al naar de rechter gestapt. FBK vraagt om een aanklacht wegens poging tot moord en Nevzlin eist een onderzoek naar smaad.
Poetins propaganda kan nu met recht kunnen zeggen dat de Russische oppositie 'zichzelf vernietigt'
Sommige Europese commentatoren schrijven dat het ze 'om het even is of het hier om de [geheime dienst] FSB of FBK gaat', omdat binnen de Russische oppositie toch slechts krachten bestaan die net zo imperialistisch zijn als Poetin en dat het daarom lood om oud ijzer is wie van hen gelijk heeft of wie schuldig is.
Volgens mij is dat verkeerd. Zowel de Russische oppositie als het Westen hebben evenveel belang bij de resultaten van een onafhankelijk onderzoek. Als de waarheid niet boven tafel komt, verliest de Russische oppositie haar morele gerechtigheid en dan wordt haar strijd tegen het Poetin-regime zinloos. En voor de Europese gemeenschap is dit een belangrijke zaak omdat het recht moet zegevieren. Wie kan zij anders nog geloven?
Op dit moment heeft nog geen van de hoofdrolspelers in het schandaal het absolute morele gelijk aan zijn zijde, ondanks het voldongen feit dat de werknemers van FBK de slachtoffers van de aanslagen waren. Het is een paradoxale situatie. Maar dat heeft er alles mee te maken dat het morele gelijk op dit moment vooral bepaald wordt door de houding ten opzichte van de strijd van Oekraïne.
Paternalisme
In hun commentaren op het schandaal wijzen Europese analytici in de eerste plaats naar de positie van FBK, Chodorkovski en Nevzlin ten opzichte van Oekraïne en daarmee drukken ze de Russische oppositie met de neus op de feiten. FBK, tot 2022 de grootste oppositieorganisatie in Rusland, neemt een unieke positie in door te spreken over 'Poetins oorlog'. In 2022 was dat nog te rechtvaardigen, maar als Poetin geen miljoenen uitvoerders zou hebben zou die oorlog nu al beëindigd zijn.
In het derde jaar moeten we erkennen dat de natie een collectieve verantwoordelijkheid draagt voor de agressie tegen een buurstaat. Hoe zou je dat anders kunnen omschrijven? Maar die formulering wordt door niemand uitgesproken: noch door Chodorkovski, noch door FBK, noch door andere oppositieleiders.
De Russische oppositie behandelt het volk als kleuters
In plaats daarvan geven de oppositiepolitici er de voorkeur aan een vreemd spel te spelen: allen maken zich uitsluitend zorgen om hun 'potentiële kiezers in Rusland', die weliswaar tegen Poetin zijn maar in het huidige systeem nergens enige invloed op kunnen uitoefenen. Ze troosten hen die in Rusland zijn gebleven door hen voor te houden dat zij geen schuld dragen, maar gewoon pech hebben met Poetin.
De oppositie behandelt het volk als kleuters. Paternalisme is altijd een kenmerk van de Russische overheid geweest. En dus vertelt de oppositie het volk niet de hele waarheid. Het is de eeuwige doodlopende steeg van alle Russische machthebbers. Het gevolg is dat het volk ervan overtuigd is dat alleen de leiders schuldig zijn en dat zijzelf vrijuit gaan. Ze dragen geen verantwoordelijkheid voor de repressie, voor de oorlogen, voor de revoluties en dat leidt altijd weer tot nieuwe rondes agressie van binnenuit of van buitenaf.
Partijen rondom leiders in plaats van ideeën
Er zit nog een ander aspect aan dit schandaal. Wanneer we praten over de verschillende onderdelen van de Russische oppositie, dan noemen we die altijd naar hun leiders: de aanhangers van Chodorkovski, de aanhangers van Navalny's FBK. Een commentator spotte al dat het tijd wordt om anti-corruptiestichting FBK om te dopen in de anti-imperiestichting. Die oude naam van FBK doet in het derde jaar van de oorlog vreemd aan: strijden tegen de corruptie in Rusland betekent nu vooral Poetin helpen zijn leger sterker te maken!
In de Russische politiek worden alle partijen gevormd rondom leiders en niet rondom universele politieke ideeën. Formeel speelt het huidige conflict tussen de linkse populisten van FBK en een coalitie van liberalen en sociaal-democraten rondom Chodorkovski, hoewel niemand dat openlijk zo zal benoemen.
Russen zijn doodsbang voor universele politieke standpunten en ook daaraan ligt ons paternalisme ten grondslag. Zelfs liberale politici vrezen dat het 'kleutervolk' moeilijke woorden niet zal begrijpen. Ze praten allemaal over de toekomst, maar niemand formuleert de politieke contouren of de sociale structuur van 'een Rusland zonder Poetin', terwijl politici in de emigratie zich hier juist mee zouden moeten bezighouden.
Hoe gaat het 'Rusland van de toekomst' om met schuld en verantwoordelijkheid jegens Oekraïne?
Hoe zal de toekomst in Rusland eruit zien? Een parlementaire republiek? Een federatie met uitgebreide rechten voor autonomie? En hoe moeten we 'tot afspraken komen' met hen die rijk zijn geworden van moord? (in Rusland bestaat nu een hele kaste nieuwe rijken die bakken met geld hebben verdiend met hun deelname aan de oorlog tegen Oekraïne; dat zijn honderdduizenden mensen). Hoe afspraken te maken met de twee andere machtige krachten die altijd in het Russische landschap aanwezig zijn? De imperiale nationalisten en de linkse communisten?
En geen enkele oppositiepartij heeft een helder antwoord geformuleerd op de vraag hoe je in dat 'Rusland van de toekomst' om moet gaan met het begrip van schuld en verantwoordelijkheid jegens Oekraïne. Geen enkele oppositiepartij waagt het de vraag te stellen over de politieke verantwoordelijkheid van de natie (met uitzondering van Oleg Orlov, hoofd van de ngo Memorial, die in de politieke gevangenenruil van afgelopen augustus is uitgewisseld). Niemand praat over boetedoening jegens Oekraïne: dat is veel te link, want dat zal het volk in de gordijnen jagen. In plaats daarvan blijft de oppositie bezig met de strijd om het verleden: 'wie draagt er schuld voor de jaren 90?'
Doodlopende steeg of electroshock?
Tegen de achtergrond van de uitzichtloze situatie in Oekraïne en de nederlagen voor de democratie in Europa en Amerika - het is een feit dat mensen moe worden van 'andermans oorlog' - is het gekissebis van de Russische oppositie natuurlijk een doodlopende steeg.
Maar wie weet kan dit schandaal de laatste druppel zijn voor een afstervend organisme, zoals een electroshock een patiënt weer tot leven kan wekken. Slechts catatsrofale omstandigheden kunnen mensen ertoe dwingen werkelijk te veranderen en belangrijke beslissingen te nemen. Hopelijk is dat de betekenis en het nut van dit vreselijke schandaal voor de Russische oppositie.