Paus Franciscus vindt dat het van ‘moed’ zou getuigen als de Oekraïners met een gehesen ‘witte vlag’ gingen aansturen op vredesonderhandelingen met het Kremlin. Hoon was zijn deel. Toch komt de oproep van de kerkleider volgens Dénis van Vliet niet uit de lucht vallen. Als sinds hij in 2013 begon aan zijn pontificaat laveert de paus in de hoop op betere betrekkingen met de patriarch in Moskou zonder zijn gezag onder de Europese christenen te verliezen.
Door Dénis van Vliet
Of paus Franciscus helemaal gek was geworden? De Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken Dmytro Koeleba zei het niet met die woorden, maar kort gezegd kwam het daar op neer. Oekraïne, zo vindt de rooms-katholieke kerkleider, moet ‘de moed van de witte vlag’ tonen en met Rusland gaan onderhandelen over vrede. ‘Onze vlag is geel en blauw’, beet de anders zo diplomatieke Koeleba op X (voorheen Twitter) van zich af. ‘Het is de vlag waarvoor we leven, sterven en zegevieren. 'We zullen nóóit een andere vlag hijsen.’ Koeleba bedoelde: met Rusland valt niet te onderhandelen.
Het Vaticaan haastte zich daags nadat het fragment naar buiten kwam, waarin Franciscus opriep tot de ‘witte vlag’, om de boel recht te breien. De paus zou de woorden 'witte vlag’ alleen maar in de mond hebben genomen omdat de interviewer hem vroeg of het niet eens tijd wordt dat Oekraïne die gaat hijsen. ‘Als je ziet dat je verslagen bent, dat het niet goed gaat, moet je de moed hebben om te onderhandelen’, luidde het begin van zijn antwoord, zo liet de persafdeling weten. ‘Ik denk dat de sterkere kant degene is die de situatie erkent, die aan het volk denkt, die de moed heeft de witte vlag te hijsen om te onderhandelen.’
Veel indruk maakte die nuance van het Vaticaan niet. Koeleba kreeg bijval van zijn collega Radoslaw Sikorski uit het door-en-door katholieke Polen. Hij vergeleek mensen die oproepen tot onderhandelingen met Rusland met de 'appeasement' richting Adolf Hitler aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog.
Meme op X, voorheen Twitter
Sociale media-gebruikers hadden hun oordeel ook snel klaar: een stortvloed aan memes sociale media viel de paus ten deel. Met als meest populaire een plaatje waarop de paus werd voorgesteld als een reïncarnatie van de omgekomen Jevgeni Prigozjin, de baas van het Wagner-huurlingenleger dat dood en verderf zaaide in Oekraïne.
Vaticaan heeft twee belangen
De kritiek op Franciscus is inderdaad fel, maar gaat ook voorbij aan de rol als vredestichter die de paus zich sinds het begin van de grootschalige Russische invasie in Oekraïne probeert aan te meten. De paus lijkt zich al twee jaar geen raad te weten met de door Rusland begonnen oorlog.
Oekraïne is met vijf miljoen zogeheten Grieks-katholieken (zo’n 9 procent van de bevolking), die sinds 1596 de paus erkennen maar zijn blijven vasthouden aan hun oosters-christelijke rituelen, en enkele veel kleinere rooms-katholieke minderheden in het land, nog altijd belangrijk voor de paus. In zekere zin belangrijker dan Rusland. In dat land wonen ‘maar’ een miljoen katholieken.
Maar Rusland is om een andere reden weer belangrijk voor het Vaticaan. Paus Franciscus probeert al sinds zijn aantreden in 2013 de banden met de orthodoxe kerken, waaronder de Russische, aan te halen. De rk-kerk en de orthodoxe kerk gingen in 1054 uiteen. Deels vanwege onderlinge theologische grieven, maar meer nog omdat de westerse en oosterse tak van de rk-kerk door de loop der eeuwen politiek en cultureel uit elkaar waren gegroeid.
In katholieke kringen leeft nog altijd de hoop dat die kerkscheuring kan worden teruggedraaid.
Zoom-gesprek met Kirill
In dit spanningsveld zocht het Vaticaan naar een positie die aan beide belangen recht kon doen. Franciscus deed kort na de grootschalige Russische invasie in Oekraïne een beroep op president Poetin om het geweld te staken. Toen dat geen effect sorteerde, wendde hij zich tot patriarch Kirill van de Russisch-orthodoxe kerk. Nog geen maand nadat de Russische tanks op 24 februari 2022 Oekraïne binnentrokken, had hij een 40 minuten durend videogesprek met de patriarch Kirill in Moskou.
Franciscus onthulde in mei 2022 aan de Italiaanse krant Corriere della Sera details over dat gesprek. ‘De eerste twintig minuten las hij aan de hand van een briefje met steekwoorden alle mogelijke rechtvaardigingen van de oorlog voor’, aldus de paus. ‘Ik heb hem gezegd dat we als geestelijken niet de taal van de politiek spreken, maar die van Jezus. We zijn herders van hetzelfde volk van God. We moeten de weg naar de vrede zoeken, om het wapengekletter te doen zwijgen.’
Maar Kirill bleek niet te overtuigen: in zijn ogen is de ‘speciale militaire operatie’ noodzakelijk om een dam op te werpen tegen ‘zondig gedrag’ uit het Westen, in het bijzonder tegen homoseksualiteit. Het ontlokte Franciscus de uitspraak dat Kirill ‘een misdienaar van Poetin’ dreigde te worden. Het was ook de paus die er tijdens de slag om de zuidoostelijke stad Marioepol bij Poetin op aandrong vluchtroutes voor burgers open te houden, hoewel die er feitelijk niet of nauwelijks zijn geweest.
Toen journalisten de paus in september 2022 vroegen hoe hij stond tegenover wapenleveranties aan Oekraïne, antwoordde de kerkleider dat het moreel aanvaardbaar is omdat het land zich daarmee kan verdedigen tegen de Russische agressie. ‘Zelfverdediging is niet alleen een wet, maar ook een uiting van liefde voor het moederland. Wie zichzelf niet beschermt, wie iets niet beschermt, houdt niet van haar’, zei hij. Om eraan toe te voegen dat de regering in Kyiv wel open moest blijven staan voor vredesonderhandelingen met Rusland, iets dat eigenlijk sinds het begin van de oorlog al een constante lijn is in uitspraken van de paus over Oekraïne.
Autobom
Gaandeweg de oorlog zijn de verhoudingen tussen Franciscus en Oekraïne desondanks steeds meer verstoord geraakt, niet in de laatste plaats omdat de paus belang bleef hechten aan dat lijntje met Rusland.
Het begon ermee toen de paus de Russische ultra-nationaliste Daria Doegina, die was omgekomen door de ontploffing van een autobom in de buurt van Moskou, een ‘onschuldig oorlogsslachtoffer’ noemde. Minister Dmytro Koeleba van Buitenlandse Zaken riep toen de ambassadeur van het Vaticaan in Kyiv op het matje.
In 2023 mocht de ambassadeur opnieuw langs bij Koeleba, ditmaal wegens een toespraak van Franciscus voor Russische katholieke jongeren. ‘Vergeet jullie afkomst niet’, hield de paus jonge gelovigen in Sint-Petersburg per video voor. ‘Jullie zijn erfgenamen van het grote Rusland, het grote Rusland van de heiligen, van koningen, het grote Rusland van Peter de Grote, van Catharina II, het grote Russische rijk, beschaafd, zoveel cultuur, zoveel menselijkheid. Jullie zijn de erfgenamen van de grote moeder Rusland.’
In de ogen van Oekraïne had de paus zich met die woorden schuldig gemaakt aan 'imperialistische propaganda’. Was de paus soms vergeten dat juist die twee tsaren in 17de en 18de eeuw verantwoordelijk waren voor de uitbreiding van het Russische rijk, waarbij ook stukken van Oekraïne werden ingelijfd?
Verdedigingslinie
Het Vaticaan verdedigde zich, daags nadat de beelden van Franciscus’ appel op de Russische jeugd wereldkundig werden, op dezelfde manier als nu met de ‘witte vlag’-uitspraak. De paus had helemaal niet de intentie het Russische imperialisme te verheerlijken. Maar ook toen was de toon al gezet: het Poolse progressieve weekblad Wprost drukte op zijn cover een cartoon van de paus in zijn pausmobiel, waarvan de onderkant was vervangen door een Russische tank met het oorlogssymbool ‘Z’ op de zijkant.
In het najaar van 2023 dook de naam van de Franciscus opnieuw op rond de oorlog. President Bin Zayed van de Verenigde Arabische Emiraten zei toen tegenover de Libanese krant L’Orient le jour dat hij in opdracht van de kerkleider in Rome werkte aan een ontmoeting tussen Poetin en Zelensky. De top, die het begin van vrede had moeten worden, had niet geheel toevallig moeten plaatsvinden rond de klimaattop in Dubai in november vorig jaar. Van het plan is nooit meer wat vernomen.
Pacifisten
De vraag die rijst is: begrijpt de in Argentinië geboren paus de Russische oorlog tegen Oekraïne wel? Oekraïne staat op het standpunt dat met Rusland niet valt te onderhandelen, simpelweg omdat het land zich sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie nooit aan afspraken heeft gehouden. De paus lijkt zich meer te scharen aan de kant van pacifistische intellectuelen in het westen die bijna dagelijks op de opiniepagina’s van kwaliteitskranten betogen dat Oekraïne de oorlog toch niet kan winnen en zich moet overgeven in ruil voor vrede.
Volgens een uitgebreide analyse in de Italiaanse krant La Repubblica uit september 2023 is Franciscus pro-Russisch noch pro-Poetin. Waarom hij er dan voortdurend bij Oekraïne op aandringt om toch in dialoog te blijven met Rusland, legt hij nimmer expliciet uit. Om dezelfde redenen als veel westerse leiders: de-escaleren, Rusland niet nog verder op de kast jagen?
Daar blijft het vermoedelijk niet bij. Franciscus heeft ook een religieuze visie die ten grondslag ligt aan zijn voorzichtigheid. Hij heeft het zijn persoonlijke missie gemaakt om de kerk van Rome en de oosters-orthodoxe kerken weer op een lijn te krijgen. Door onvoorwaardelijk kant te kiezen voor Oekraïne en zich helemaal af te wenden van de Russisch-orthodoxe kerk zal dat nooit gaan lukken.
Johannes Paulus II
Franciscus kreeg kort na zijn aantreden al voor elkaar wat geen van zijn voorgangers in de eeuwen daarvoor was gelukt: een ontmoeting met de patriarch van de Russisch-orthodoxe kerk. De Poolse paus Johannes Paulus II wilde dat in 2000 ook al eens, maar dat werd indertijd afgewimpeld door de toenmalige Russisch-orthodoxe patriarch Aleksej II.
Aleksej stond dubbel tegenover Paulus II en dat had zo zijn reden.
Paulus II had een belangrijke rol gespeeld bij het einde van de Koude Oorlog. Zijn historische bezoek aan zijn vaderland Polen in 1979 wordt door sommige historici gezien als het begin van de omwentelingen in Oost-Europa. Hij sprak openlijk over vrijheid en menselijke waardigheid. Een geluid dat weerklank vond bij de een jaar later in Polen opgerichte vrije vakbond Solidarność, die eerst door de Poolse communistische regering werd onderdrukt maar uiteindelijk de weg effende naar de val van de Muur.
Toen de Muur in 1989 en niet veel later in 1991 ook de Sovjet-Unie waren gevallen, konden Midden- en Oost-Europeanen eindelijk weer proeven van godsdienstvrijheid. In de Sovjet-Unie was geloof weliswaar niet volledig verboden, maar het werd wel stevig gecontroleerd en beperkt. Ook Aleksej II kon zijn gelovigen voortaan voorspiegelen dat ze niet meer hoefden te zijn om hun geloof te belijden.
Waar de Russisch-orthodoxe kerk echter niet blij mee was, was het tempo waarmee het Vaticaan begon met het benoemen van de rooms-katholieke bisschoppen in voormalige Sovjet-republieken. De Russisch-orthodoxe kerk had het idee dat die op zieltjesjacht waren, sterker nog: dat ze de orthodoxen op slinkse wijze aanspoorden om de orthodoxe gebedshuizen in te pikken en verder te gaan onder rk-vlag.
De orthodoxe kerken, de Russische voorop, bleven zich ook verzetten tegen de oosterse katholieken, die ook wel met de negatieve term ‘uniaten’ worden aangeduid: dat zijn kerken die het gezag van de paus van Rome erkennen, maar hun eigen Byzantijnse liturgie, recht en gebruiken behouden - vergelijkbaar met die van de orthodoxe kerken. In de ogen van de orthodoxen zijn er maar twee smaken mogelijk: óf de orthodoxe kerk, óf de rk-kerk - geen ‘mengvormen’ met de rituelen van de een en de kerkleider van de ander.
Christelijke eenheid
En daar komt Franciscus weer om de hoek kijken. Anders dan Johannes Paulus II - tussen beiden zat van 2005 tot en met 2013 nog Benedictus XVI - is Franciscus gekant tegen het uniatisme. De huidige paus hoopt dat het ooit komt tussen een constructie waarbij Oost en West weer een eenheid vormen, hoe onrealistisch dat op dit moment ook lijkt. ‘Uniatisme’, zo citeert La Repubblica de paus, ‘kan niet langer worden gezien als een manier om tot oecumene (de interreligieuze dialoog, red.) te komen’.
Franciscus beloofde daarom reeds ver voor de Russische invasie in Oekraïne aan zowel Constantinopel als Moskou dat het Vaticaan geen gehoor zal geven aan de wensen van Oekraïense katholieken. Het liefst willen zij een eigen patriarchaat, maar dat zit er vanwege die belofte niet in.
Dat de Grieks-Katholieke Kerk flink wat gelovigen kent in vooral het westen van Oekraïne, is historisch te verklaren: het westen van het land heeft tot aan de 20ste eeuw bijna nooit deel uitgemaakt van het (Sovjet)Russische Rijk en was veel meer georiënteerd op het katholieke Europa. In het huidige Oekraïne is ook nog altijd een dotje Pools-katholieken.
Franciscus’ toezegging aan de orthodoxe kerken om af te zien van verder uniatisme leidde niet alleen tot de historische ontmoeting met Kirill in 2016. Twee jaar eerder, in 2014, schudde hij ook patriarch Bartholomeus I van Constantinopel al de hand. Ook dat mocht historisch worden genoemd. De voorgangers van de twee ontmoetten elkaar voor het laatst in 1964. Daarvoor was er sinds de 15e eeuw al geen contact meer geweest tussen Constantinopel en Rome.
Balanceren
La Repubblica merkt op dat de balanceer-act van Franciscus rond Oekraïne moeilijk is te begrijpen voor een buitenstaander. Hij kan de katholieken in Oekraïne logischerwijs niet afvallen, maar wil tegelijkertijd lijntjes openhouden naar de oosterse kerken. En dat is er de laatste vijf jaar eerder ingewikkelder dan makkelijker op geworden.
In 2018 gaf het oecumenische patriarchaat in Constantinopel de Oekraïens-orthodoxe kerk met een ‘tomos’ groen licht om een onafhankelijke kerk los van Moskou te stichten. Voor Kirill was dat aanleiding om alle banden met Constantinopel te verbreken. Driehonderd jaar had het Moskouse patriarchaat de orthodoxe kerken in Oekraïne kunnen leiden en controleren. Aan die hiërarchie kwam nu ineens een einde.
Paus Franciscus. Foto: Long Thiên
Deze (aanloop naar de) oorlog tegen Oekraïne was kortom voor Franciscus een sta-in-de-weg voor de eenheidsdroom die hij uit hoofde van zijn pontificaat probeert na te streven. Maar, merkt La Repubblica op, er speelt nog iets anders waarom de kerkleider moet laveren. ‘De paus kan niet handelen en optreden zoals de politieke machthebbers van deze wereld, simpelweg omdat zijn taak anders is’. Publiekelijk kan hij weinig anders dan pleiten voor vrede, waarbij hij de ene keer Poetin op zijn verantwoordelijkheid aanspreekt, de andere keer kerkvorst Kirill en een derde maal de regering in Kyiv. In de zin van: zet jullie in voor vrede, allemaal.
Maar of die rol van de strenge doch rechtvaardige scheidsrechter indruk maakt op de Russen? Een van de eerste dingen die het Russische militaire regime in bezet Oekraïne na februari 2022 deed, was een verbod afkondigen op protestantse kerken én Grieks-katholieke kerken. Wie niet Russisch-orthodox is, geldt tegenwoordig als ‘buitenlands agent’.
Paus Franciscus lijkt dan ook vooral katholieken in Europa van zich te vervreemden, zonder er Russisch orthodoxen mee aan te spreken.
Bronnen: Platform RAAM, Babel, TASS, Nederlands Dagblad, Trouw, Reformatorisch Dagblad, Reuters, La Repubblica, Corriere della Sera, BBC, L’Orient le jour, Wprost.