Een jaar na de terroristische aanslag op de concertzaal Crocus City Hall, vlak buiten de Russische hoofdstad Moskou, hebben de slachtoffers en nabestaanden een monument gekregen. Er is echter nog niemand berecht, ook niet voor het gebrek aan veiligheidsmaatregelen waardoor het aantal slachtoffers lager had kunnen zijn. 

Vrouw legt bloemen bij monument ter nagedachtenis van de aanslag bij Crocus City Hall, gebouwd door de iegenaars van het complex. Foto: Maxim Shipenkov / ANP / EPA

Terwijl hoogwaardigheidsbekleders zaterdag bij de rampplek het monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers onthulden, plaatste Marina Troesjkina een foto op Vkontakte (de Russische tegenhanger van Facebook). Daarop is het plastic garderobekaartje - nummer 4826 - te zien dat ze kreeg vlak voordat de tragedie zich voltrok in de concertzaal van het Crocus City Complex in Krasnogorsk, een voorstad ten noordwesten van Moskou. Onder de foto schreef ze: ‘Nou, gefeliciteerd met mijn verjaardag, de onze en die van iedereen die erbij was. Een jaar later zijn er nog evenveel vragen.’

Troesjkina wist haar leven te redden door weg te rennen, maar velen hadden minder geluk. In totaal kostte de aanslag 145 mensen het leven en nog eens 550 mensen raakten gewond. Het drama op 22 maart 2024 begon toen mannen in camouflagekleding het vuur openden op duizenden concertgangers die zich hadden verheugd op een concert van Piknik - ‘de Russische Genesis’.

‘De muziek speelde nog’

Tijdens de schietpartij werd het gebouw in brand gestoken, waarna het dak instortte en paniek uitbrak. Velen kwamen als ratten in de val door onvoorziene hindernissen, zoals afgesloten vluchtroutes en niet-werkende noodverlichting. Al op de avond zelf verschenen daarover filmpjes op sociale media. Overlevenden klaagden daarnaast dat het alarm niet afging nadat de eerste schoten klonken. ‘De muziek speelde nog gewoon door toen werd geschoten in de zaal’, zei een van hen tegen de Finse krant Helsingin Sanomat.

Dat gebrekkige veiligheidsvoorschriften het dodental alleen maar hebben verhoogd, daarover waren experts het eens. Brandveiligheidsexpert Maksim Beznogikh analyseerde op verzoek van dagblad Moskovski Komsomolets videobeelden en spaarde zijn kritiek niet. ‘Wat mij het meest opviel: de nooduitgangen waren gesloten! Een fatale fout, waardoor er meer slachtoffers vielen.’ 

In hetzelfde artikel vraagt zijn collega Pavel Knyazev af waarom het automatische blussysteem niet werkte. ‘In het geval van Crocus City is het duidelijk dat niemand de brand kon blussen met standaardbrandblussers voordat de brandweer arriveerde. Maar waarom werkte het automatische systeem niet? In een complex als dit zou zo’n systeem er zonder twijfel moeten zijn.’

Aleksandr Bastrykin, hoofd van het Onderzoekscomité – de Russische tegenhanger van de FBI – bevestigde daags na de tragedie dat meer mensen waren omgekomen door de brand dan door de kogels. Toen stond het dodental nog op 87, waarvan volgens hem 45 door de brand en 42 door kogels waren omgekomen. Naarmate het dodental steeg, werden geen verdere cijfers over deze verhoudingen vrijgegeven.

Oekraïne

In de Russische berichtgeving verschoof al snel de focus naar de daders, die volgens Russische staatsmedia en pro-Kremlinmedia in opdracht van Oekraïne zouden hebben gehandeld. Zelfs nadat de Afghaanse tak van Islamitische Staat, de ISKP, de aanslag opeiste, veranderde dat niets aan die lezing. President Poetin en FSB-hoofd Aleksandr Bortnikov hebben die bewering herhaaldelijk verkondigd.

Pas recent werd die mythe doorbroken door de advocaat van een van de vermoedelijke schutters, die de ochtend na het bloedbad samen met drie mede-schutters werd opgepakt bij Brjansk, een stad zo'n 350 kilometer ten westen van Moskou. Volgens de advocaat is uit het onderzoek gebleken dat de vier – allen Tadzjieken – alleen maar naar Oekraïne wilden vluchten, ‘omdat ze daar zeker niet zouden worden uitgeleverd’. In de zaak zijn nog vijftien verdachten aangeklaagd voor terrorisme, van wie sommigen nog altijd voortvluchtig zijn.

Door de nadruk op de daders en hun vermeende opdrachtgevers is het verhaal over de niet-nageleefde veiligheidsvoorschriften bijna volledig op de achtergrond geraakt. Nabestaanden van slachtoffers denken dat dat vooral vader en zoon Aras en Emin Agalarov van de Crocus Group, die eigenaar en ontwikkelaar is van het reusachtige Crocus City Complex waarvan de concertzaal slechts een klein onderdeel uitmaakte, goed uitkomt.

Kraanvogels

Veel nabestaanden en overlevenden gingen niet naar de onthulling van de twee zwarte granieten pilaren met daarop langs de zijkant kraanvogels die denkbeeldig omhoog vliegen - een creatie die de vader en zoon bij de rampplek hebben laten neerzetten. In hun ogen is het monument nietszeggend en vooral bedoeld om de rol van de Crocus Group te bagatelliseren, alsof de veiligheid van het gebouw geen enkele rol heeft gespeeld in de afloop van het drama. ‘Wij zullen heengaan, na ons zullen anderen heengaan, en niemand zal weten wat er op deze plek is gebeurd’, zegt Anastasia Startseva tegenover Bereg, een Russisch platform van onafhankelijke journalisten. Startseva verloor door de tragedie haar ouders.

Officieel loopt er nog altijd een vooronderzoek naar het naleven van de veiligheidsvoorschriften, de voorfase van een strafrechtelijk onderzoek. In verband daarmee zijn het afgelopen jaar al verschillende medewerkers van de Crocus Group en aan de vastgoedfirma gelieerde bedrijven gehoord, al wil dat niet zeggen dat iemand van hen ook daadwerkelijk voor de rechter moeten verschijnen. Tegen de Agalarovs, die goede banden onderhouden met het Kremlin, zijn voor zover bekend nog helemaal geen stappen ondernomen door justitie.

Kinderen

Advocaat Igor Troenov, die de belangen van veertig slachtoffers vertegenwoordigt, maakt zich er sterk voor dat niet alleen de terroristen en hun opdrachtgevers voor de rechter komen, maar ook degenen die de veiligheidsvoorschriften hebben genegeerd. Volgens Troenov kwamen in de ‘Crocus’ bijna honderd mensen om door de brand, onder wie zes kinderen, terwijl ‘slechts’ 45 slachtoffers stierven door schotwonden. 

Zijn pleidooi vindt bijval van collega-jurist Igor Ivlev, die al daags na de tragedie in de populaire krant Izvestia pleitte voor een strafonderzoek naar het niet naleven van de veiligheidsvoorschriften. ‘Als wordt vastgesteld dat minstens één uitgang was afgesloten, dan is dat een grond voor strafrechtelijke vervolging wegens schending van de brandveiligheidsvoorschriften, met een gevangenisstraf tot zeven jaar.’

En overlevende Troesjkina? Haar vragen over de aanslag krijgen voorlopig geen officieel antwoord. ‘Na alles weet ik dat je elke dag moet leven’, eindigt ze haar bericht op Vkontakte. ‘En ik probeer het.’