Voor Belarussische internetgebruikers was er vorige week een onaangename verrassing: VKontakte, vaak het ‘Russische Facebook’ genoemd, lag plat. Niet door een storing, maar omdat de site op verzoek van de geheime dienst KGB kortstondig was geblokkeerd. Het incident illustreert een groter probleem voor het regime in Minsk: de groeiende invloed van Rusland op de Belarussische mediasector.

Een blik op het nieuwe vertegenwoordigingskantoor van VK in Minsk. Het sociale media-bedrijf investeert hiermee in de explosief gegroeide lokale tak: het team is in minder dan twee jaar 4,5 keer zo groot geworden. Foto: VK

Panorama, de Belarussische tegenhanger van De Speld, pakte groots uit met het nieuws dat VK offline was gehaald. Volgens de satirische site kwam het bevel rechtstreeks van president Aleksandr Loekasjenko, die het platform niet langer kon uitstaan. Door recente veranderingen in de lay-out zou de leider, die volgens het artikel onder de naam Dajoet prikoeritj zmagaram (‘Geef tegenstanders een pak slaag’) een account heeft, niet meer kunnen reageren op berichten. ‘Alles is stuk, die verdomde optimaliseerders’, schreef Panorama alsof hij dat zelf had gezegd.

De satire raakte een gevoelige snaar. Loekasjenko bekritiseert Russische (sociale) media al langer: ze verspreiden volgens hem nepnieuws, presenteren gekleurde berichtgeving en halen uitspraken uit hun context. Tegelijkertijd worden deze media massaal in Belarus geconsumeerd. In zo’n 90 procent van de kabelabonnementen zijn Russische zenders opgenomen, twee van de vijf meest beluisterde radiostations zijn Russische staatszenders, en ook Russische kranten vinden er gretig aftrek.

Loekasjenko bekritiseert Russische (sociale) media al langer

Toen Loekasjenko in 2020 weer eens uithaalde naar de Russische media, wees Kremlinwoordvoerder Dmitri Peskov de Belarussische leider erop dat Rusland een vrije pers kent - een bewering die weinig geloofwaardig is, aangezien het land steevast onderaan internationale ranglijsten over persvrijheid staat. Dit keer had het gemor van Loekasjenko te maken met het turbulente jaar 2019, waarin hij herhaaldelijk pogingen van de Russische ambassadeur in Minsk had afgeslagen om Belarus nauwer bij Rusland te betrekken. Russische media reageerden scherp en schilderden Loekasjenko af als een parasiet die graag goedkope olie en gas ontvangt, maar daar niets voor teruggeeft.

Samensmelting

Nu, vijf jaar later, verschijnen in Rusland nog altijd veel kritische berichten over Loekasjenko’s afwijzende houding tegenover de zogeheten Uniestaat, de in een ver verleden, nota bene door Loekasjenko zelf geopperde, samensmelting van Belarus en Rusland. Maar toen hij in de jaren negentig met dat idee kwam, lagen de kaarten totaal anders: Belarus was relatief stabiel, terwijl Rusland zich onder president Boris Jeltsin in een permanente staat van chaos bevond. 

De officiële lezing van Loekasjenko is tegenwoordig dat hij voor meer samenwerking met het grote buurland is, om daar steevast aan toe te voegen dit niet ten koste mag gaan van de soevereiniteit van Belarus. Moskou ziet die Unie­staat echter anders voor zich: uit een in 2020 gelekt document blijkt dat Rusland Belarus tegen 2030 volledig wil controleren, zonder formele annexatie. Russische media spelen een sleutelrol bij het beïnvloeden van de publieke opinie in Belarus en hebben dankzij hun alomtegenwoordige aanwezigheid in elk geval een platform daarvoor.

‘VK geblokkeerd op last van de KGB’, aldus de bondige melding van de Belarussische mediawaakhond op 24 oktober. FOTO: Reform

Was de blokkering van VK dan toch een persoonlijke oekaze van Loekasjenko, zoals Panorama cynisch suggereerde? De Belarussische media- en telecomwaakhond BelGIE meldde op 24 oktober slechts dat het besluit op last van de KGB was genomen, zoals te zien in de bovenstaande screenshot. Het aan het regime gelieerde Telegramkanaal Belarusian Silovik (‘Belarussische veiligheidsagent’) verdedigde de maatregel alsof het een waarschuwing was van Minsk aan Moskou: ‘Het probleem zal worden opgelost zodra de oorspronkelijke oorzaken door VK zijn verholpen.’

Welke ‘oorspronkelijke oorzaken’ dat waren, bleef onduidelijk. Feit is dat Belarussen een dag later alweer naar VK konden surfen. Met tussen de 2,1 en 2,8 miljoen gebruikers op een bevolking van nog geen negen miljoen is het een van de grootste sociale netwerken van het land. 

Eigen kantoor in Minsk

Of het bij een eenmalige blokkade blijft, valt te betwijfelen. VK manifesteert zich steeds nadrukkelijker in Belarus: sinds 2023 heeft het sociale-mediabedrijf een eigen kantoor in Minsk, dat afgelopen augustus aanzienlijk werd uitgebreid. Tegelijkertijd melden gebruikers dat ze steeds vaker berichten en peilingen over de beoogde Uniestaat te zien krijgen, evenals trollen onder hun eigen posts: geautomatiseerde accounts die systematisch pro-Russische standpunten verspreiden en kritische stemmen overschreeuwen.

Een pro-Russische ‘broeder’-meme op VK: ‘Broeders voor eeuwig! Eén geloof, één volk, dezelfde memes.’ Ze schrijven Belorussiya in plaats van de officiële landsnaam Belarus – klassieke ‘Grote Broer’-propaganda. Foto: VK

Met andere woorden: naast de Russische televisie en radio vormt VK voor Loekasjenko een extra uitdaging om zich te blijven presenteren als leider van een soeverein land – zeker omdat hij tijdens de massale protesten van 2020 alleen dankzij Moskou aan de macht kon blijven, en sindsdien steeds afhankelijker werd van het Kremlin. 

Aanlijnen

Tijdens die protesten werd al duidelijk dat VK een goede manier is voor het Kremlin om Loekasjenko aan te lijnen. Het sociale netwerk, ooit opgericht door de Russische whizzkid Pavel Doerov en in 2014 overgenomen door de Kremlin-gelieerde zakenman Alisher Oesmanov, liet gebruikers in Belarus relatief vrij om kritiek te uiten op Loekasjenko, terwijl kritische berichten over het Kremlin vaak snel verdwijnen of niet eens geplaatst kunnen worden. Door dit dubbelspel — enerzijds het regime in Minsk steunen, anderzijds de oppositie ruimte geven — kon het Kremlin via VK de druk op Loekasjenko opvoeren: wij redden je, maar luisteren zul je – anders…

VK vormt voor Loekasjenko een extra uitdaging

Vanwege het risico dat VK door het Kremlin kan worden ingezet in binnenlandse aangelegenheden, is het platform sinds 2017 al verboden in Oekraïne. De banden tussen het Kremlin en VK zijn sindsdien alleen maar nauwer geworden. Sinds december 2021 staat Vladimir Kirijenko, zoon van een invloedrijke Kremlin-insider en eerste plaatsvervanger van de stafchef van de presidentiële administratie, aan het hoofd van het bedrijf. Via staatsbedrijf Gazprom, dat samen met Poetin-gelieerde partijen eigenaar is van VKontakte, heeft het Kremlin feitelijk volledige controle. Daarvoor moest wel eerst Oesmanov worden uitgekocht, zoals eerder ook Doerov werd verdreven.

Een totaalverbod op VK brengt voor Loekasjenko echter nieuwe risico’s met zich mee, nog los van de vraag of het niet zou leiden tot een knallende ruzie met Moskou. Belarussen zouden kunnen uitwijken naar westerse alternatieven zoals Facebook en Instagram - platforms die in Belarus, anders dan in Rusland, niet officieel verboden zijn. Daar lopen zij het risico in aanraking te komen met oppositiestemmen die Loekasjenko’s gezag op een andere manier ondermijnen dan Moskou dat doet. Bovendien zou een ban tot gemor kunnen leiden: veel gebruikers zien VK vooral als een middel om contact te houden met vrienden en familie, vergelijkbaar met hoe Facebook en Instagram in het Westen worden gebruikt.

De satirische site Panorama draagt alvast een oplossing aan voor hoe Loekasjenko de problemen de baas kan worden: met een volledig eigen Belarussisch sociaal netwerk, ‘waar zelfs Russen naartoe zullen verhuizen’.