Tijdens de onvrije verkiezingen van afgelopen weekend is de Belarussische president Aleksandr Loekasjenko voor de zevende keer herkozen. Maar aan zijn macht wordt getwijfeld. De steeds nauwere militaire en politieke samenwerking met Rusland lijkt te wijzen op de uitvoer van 'Plan 2030', ziet Dénis van Vliet. In dit in 2021 gelekte document staan concrete stappen richting een Belarussische-Russische uniestaat beschreven. Hoeveel macht heeft de langstzittende president van Europa nog, en voor hoe lang?
De Belarussische president Aleksandr Loekasjenko brengt zijn stem uit tijdens de presidentsverkiezingen in een stemlokaal in Minsk, Belarus, 26 januari 2025. Foto: Belarus President Press Service Handout / ANP / EPA
De grootschalige Russische invasie van Oekraïne was in februari 2022 nog maar enkele dagen aan de gang toen de president van het aangevallen land, Volodymyr Zelensky, een telefoontje ontving. Het gesprek kwam van Aleksandr Loekasjenko, het staatshoofd van Belarus. ‘Hij zei: 'Ik was het niet. Raketten werden gelanceerd vanaf mijn grondgebied, maar (de Russische president Vladimir) Poetin was degene die ze afvuurde. En ik bied mijn excuses aan', vertelde Zelensky begin januari in een interview met de Amerikaanse podcaster Lex Fridman.
Natalja Eismont, de woordvoerder van Loekasjenko, reageerde snel nadat het interview op YouTube verscheen. Ze erkende dat Loekasjenko kort na het begin van de oorlog contact heeft gezocht met Zelensky, maar ontkende stellig dat er excuses zijn aangeboden. 'President Loekasjenko heeft zich op geen enkel moment verontschuldigd tegenover Zelensky – simpelweg omdat we niets hebben om ons voor te verontschuldigen,' verklaarde Eismont.
De snelheid waarmee Minsk de bewering van Zelensky ontkende is opvallend. Loekasjenko, die afgelopen weekend met 87,6 procent van de stemmen voor de zevende keer werd herkozen als president van Belarus, was in het verleden nooit vies van het uitdelen van plaagstootjes aan zijn Russische collega Poetin. Lange tijd wist hij zelfs te veel bemoeienis van zijn machtige buur af te houden.
En dus rijst de vraag: heeft de 70-jarige president van Belarus nog wel macht? Of is hij tegenwoordig een soort provinciehoofd van een 9 miljoen zielen tellende staat die alleen op papier nog niet bij Rusland hoort?
Plan 2030
Een jaar na de voor Loekasjenko zo chaotisch verlopen verkiezingen van 2020 lekte een document uit dat een Russisch plan onthulde om Belarus tegen 2030 volledig te integreren in een door Moskou geleide uniestaat. Het plan weerspiegelt Moskous strategie om Belarus geleidelijk in te lijven zonder formele annexatie. Enigszins cynisch zou je kunnen zeggen dat daarmee een droom van Loekasjenko uitkwam, want hij was het die in de jaren 90 initiatief nam tot de oprichting van een uniestaat.
'Loekasjenko hoopte dat hij een unie van heel Rusland en Belarus zou kunnen leiden'
In 1999 tekenden Loekasjenko en de toenmalige Russische president het het Verdrag over de Oprichting van een uniestaat van Rusland en Belarus. ‘Toen Jeltsin ziek en oud werd, hoopte Loekasjenko dat hij een unie van heel Rusland en Belarus zou kunnen leiden,’ vertelde dissidente Marjana Hruzdzilovic in 2009 aan de Volkskrant. ‘Hij was de meest charismatische leider van alle autoritaire types in de stijl van Chávez, Castro en noem maar op. En in de jaren negentig keken Russen vol jaloezie naar het stabiele paradijs in Belarus.’
Een verkiezingsposter van Aleksandr Loekasjenko uit 1994: 'De tijd van 70-jarige leiders loopt op z'n eind. Belarus heeft behoefte aan nieuwe mensen en aan een nieuwe politiek'. De Belarussische president is inmiddels zelf 70 jaar. Foto: VK
Het verdrag voorzag onder andere in de oprichting van een eigen parlement voor de supranationale entiteit en een koppeling tussen de Belarussische en Russische roebel. Geen van beide plannen kwam echter van de grond, wat grotendeels te maken had met de machtswisseling in het Kremlin in 2000.
Klem tussen oost en west
Met de komst van Vladimir Poetin, de nieuwe en zelfverzekerde leider van het grote buurland, werd duidelijk dat Loekasjenko de zwakkere partij was. Dit besefte hij bijvoorbeeld in 2004, toen het Russische staatsgasbedrijf Gazprom de gasprijzen voor Belarus verhoogde van gesubsidieerde tarieven naar marktprijzen. ‘Na het “gasschandaal” heeft president Loekasjenko het idee van een unie met het Kremlin begraven,’ zei Stanislav Bogdankevich, voormalig voorzitter van de centrale bank van Belarus, treffend in 2008.
Loekasjenko zocht toenadering tot het Westen, maar zijn autoritaire stijl stuitte op afwijzing. Hij raakte klem tussen een afstandelijk Westen en een Rusland dat hij wilde vermijden. Na de Majdanrevolutie in Oekraïne en de Russische annexatie van de Krim in 2014 nam hij voor de bühne meer afstand van Moskou. Dat jaar hield hij bijvoorbeeld voor het eerst een toespraak in het Belarussisch: ‘Wij zijn geen Russen – wij zijn Belarussen.’
Na de Majdanrevolutie in Oekraïne en de Russische annexatie van de Krim in 2014 nam Loekasjenko voor de bühne meer afstand van Moskou
Maar feitelijk had hij zijn land economisch zo afhankelijk gemaakt van Rusland dat hij weinig anders kon dan luisteren naar het Kremlin. Poetin liet zo nu en dan het woord uniestaat weer vallen en dwong Loekasjenko zijn leger in te zetten tijdens de gezamenlijke militaire oefening Zapad 2017, die zowel op Belarussisch als Russisch grondgebied plaatsvond. Mede door deze oefening, maar ook door Loekasjenko’s falende aanpak van de corona pandemie en haperende economie, barstte het land uit in een nationaal ontwaken. Wilde Belarus een vazalstaat van Rusland worden of zijn eigen toekomst bepalen?
Nationaal ontwaken
De presidentsverkiezingen van 2020 zouden de zwaarste uit de politieke carrière van Aleksandr Loekasjenko worden. Voor het eerst sinds zijn aantreden in 1994 kreeg hij te maken met serieuze oppositie, vertegenwoordigd door oud-bankdirecteur Viktar Babaryka, oud-diplomaat en techinvesteerder Valeryi Tsapkala en populaire blogger Sjargei Tsichanowski. De Belarussische leider sloot alle drie de oppositiekandidaten uit van verkiezingsdeelname, maar de geest was uit de fles. Svjatlana Tsichanowskaja en Veranika Tsapkala namen het oppossitiestokje van hun mannen over en werden daarbij vergezeld door Marya Kalesnikava, die aanvankelijk campagne voerde voor Viktar Babaryka. Ze trokken met een gedeelde agenda op tegen Loekasjenko. Toen hij volgens de officiële uitslag de verkiezingen met 90 procent won, geloofden maar weinigen dat. Het land was wekenlang decor van protesten waarbij honderden demonstranten gewelddadig werden opgepakt.
Een schuur met de tekst 'De doden vergeven niet, Sasja 3%’. Het verwijst naar een opiniepeiling van enkele onafhankelijke nieuwssites waarin werd gesuggereerd dat Aleksandr ('Sasja') Loekasjenko nog maar 3 procent van de stemmen zou krijgen. Minsk, Belarus, 25 augustus 2020. Foto: Sergei Gapon / ANP / AFP
Na de zoveelste massale protestmars in de hoofdstad Minsk doken in augustus 2020 beelden op van Loekasjenko die, met een kalasjnikov in zijn hand, uitstapt bij zijn paleis. Die zelfverzekerde houding had hij grotendeels te danken aan toegezegde rugdekking van Rusland. Op Loekasjenko's verzoek had Poetin een reserve van Russische veiligheidstroepen gevormd die, indien nodig, ingezet zou kunnen worden om de situatie in Belarus onder controle te houden.
Door de brute repressie, gebrek aan internationale druk en de strategische steun van Rusland doofden de maandenlange protesten uiteindelijk. Terwijl Viktar Babaryka, Sjargei Tsichanowski en Marya Kalesnikava zware gevangenisstraffen uitzitten, wisten Svjatlana Tsichanowskaja, Valeryi Tsapkala en Veranika Tsapkala naar het buitenland te vluchten.
Intensivering samenwerking
De hulp had een prijs: kort na zijn ‘overwinning’ werd Loekasjenko herhaaldelijk uitgenodigd door Poetin. Telkens wanneer Loekasjenko afreisde naar Sotsji of Moskou, volgde er een Russisch persbericht waarin werd aangekondigd dat de samenwerking tussen beide landen verder werd geïntensiveerd.
Het scenario dat in 'Plan 2030' wordt geschetst, komt tot nu toe griezelig nauwkeurig overeen met de werkelijkheid
Wie het 'Plan 2030' heeft gelekt, is nooit vastgesteld. Feit blijft echter dat het scenario in dat document, dat een concrete uitrol van de uniestaat schetst, tot nu toe griezelig nauwkeurig overeenkomt met de werkelijkheid. Stap één, zoals beschreven in het document, omvatte het creëren van pro-Russische sentimenten onder politieke en militaire elites en de bevolking, het beperken van nationalistische en pro-westerse invloeden, en het doorvoeren van grondwetswijzigingen die gunstig zijn voor Rusland.
Deze doelen moesten rond 2022 zijn bereikt – en dat is met succes gelukt. De oppositie is uitgeschakeld, en op 26 februari 2022 hield Loekasjenko een referendum waarbij de non-nucleaire status van Belarus werd opgeheven. Dit maakte het mogelijk om nucleaire wapens op Belarussisch grondgebied te stationeren, iets wat sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie niet meer was toegestaan. Een paar dagen daarvoor maakte Rusland gebruik van de nieuwe mogelijkheden door de invasie in Oekraïne mede vanaf Belarussisch grondgebied te starten. Inmiddels lopen er zelfs gesprekken over het plaatsen van de vermeende superraket Oresjnik in Belarus.
Aleksandr Loekasjenko en Vladimir Poetin in Minsk, 6 december 2024. Foto: Gavriil Grigorov / AFP / ANP
Uniestaat een feit?
Is de uniestaat daarmee al een feit en is Loekasjenko slechts een marionet van het Kremlin? Hoewel Belarus op papier nog soeverein is, zijn ook de doelen voor 2025 al deels gerealiseerd – waaronder de uitbreiding van de Russische militaire aanwezigheid in Belarus, het vergemakkelijken van het verkrijgen van Russische paspoorten voor Belarussen, en het vestigen van duurzame pro-Russische invloed binnen politiek, leger en bedrijfsleven.
Hoewel minder ingrijpend, zijn er ook andere tekenen van verdere integratie. Zo zijn de kosten voor internationaal telefoneren tussen beide landen afgeschaft. Daarnaast trad recent een overeenkomst in werking waarbij Rusland en Belarus elkaars visa wederzijds erkennen. Dit betekent dat buitenlandse reizigers met een visum voor een van beide landen vrij kunnen reizen, verblijven en transit kunnen maken binnen beide staten gedurende de geldigheidsduur van het visum.
Loekasjenko doet graag voorkomen alsof hij al deze stappen richting integratie samen met Poetin bedenkt. Na zijn korte omarming van de uniestaat en latere verwerping toont hij zich nu weer voorstander van dit scenario, al waakt hij ervoor de indruk te wekken dat Belarus zijn onafhankelijkheid opgeeft. In een interview met de populaire Russische krant Izvestia zei hij vorig jaar nog dat Belarus zich net als Oekraïne zou verdedigen als Russische tanks zijn grondgebied binnen zouden rollen. Deze ferme uitspraak kreeg veel aandacht in internationale media.
Wie het lange interview volledig leest, krijgt echter het idee dat er wel degelijk sprake is van een volledige overname. '[Die unie opbouwen], dat is ons doel. Ik was hier al een initiatiefnemer van tijdens Jeltsin. We kunnen een relatie opbouwen die hechter en sterker is dan in een eenheidsstaat,' aldus Loekasjenko.
'We kunnen een relatie opbouwen die hechter en sterker is dan in een eenheidsstaat'
Hoe dat rijmt met zijn eerdere verzet tegen de invloed van Rusland, licht hij verder niet toe. Maar als 'Plan 2030' daadwerkelijk het draaiboek is, betekent dit dat er nog het nodige op stapel staat de komende jaren: het invoeren van een gezamenlijke munt en belastingstelsel, volledige controle over de media- en culturele ruimte, het harmoniseren van onderwijsstandaarden met Rusland, en de integratie van het leger onder Russische regelgeving.
Of Loekasjenko zelf nog president is als het proces is afgerond, is onzeker. Zijn huidige termijn loopt tot 2029. Tijdens een gesprek met inwoners van het landbouwdorp Haradzišča hintte hij afgelopen zomer op een mogelijk aftreden. 'Ik zeg het nu openlijk: jullie moeten eraan wennen – ik heb jullie misschien wat verwend – dat er een andere president zal komen,' zei hij. En als Loekasjenko het toneel verlaat, kan hij nog altijd nog zeggen dat hij het land precies heeft gebracht dat hij kort na zijn aantreden in 1994 beloofde: een uniestaat met Rusland, ook al is het er eentje waarbij het land feitelijk een provincie van Rusland is geworden.