Even waren ze het gezicht van een nieuwe protestbeweging in Rusland: de drie bandleden van Stoptime, gearresteerd voor hun anti-oorlogsliedjes die viraal gingen en jongeren inspireerden. Nu ze vrij zijn en het land hebben verlaten, is hun stem gesmoord — opnieuw een voorbeeld van hoe Rusland dissidentie al in een vroeg stadium de kop indrukt.

De 18-jarige zangeres Naoko verlaat een detentiecentrum in Sint-Petersburg, verscholen in een onopvallende Lada Granta. Foto: Svobodu Olga Smirnova!

Sint-Petersburg lag nog te slapen toen op zondagochtend een oude Lada Granta het terrein van een tijdelijk detentiecentrum verliet, niet ver van het Winterpaleis. Op de achterbank, achter geblindeerde ramen, zat de 18-jarige zangeres Diana Loginova (artiestennaam Naoko). Eerder die nacht werd Aleksander Orlov, haar verloofde en de gitarist van Stoptime, op vergelijkbare wijze vanuit het detentiecentrum naar een onbekende locatie overgebracht.

Een oppositiekanaal op Telegram meldde het nieuws als eerste. Later die dag maakte Loginova’s advocaat bekend dat de twee — evenals Vladislav Leontjev, de drummer van de band die eerder ook was vastgezet — naar het buitenland waren vertrokken. De grote Russische media, zonder uitzondering gecontroleerd door het Kremlin, besteedden nauwelijks aandacht aan het verhaal, alsof het optreden en de arrestaties nooit hadden plaatsgevonden.

Betogers naar ontvangstkantoor president

Een kleine anderhalve maand eerder waren de drie opgepakt in Sint-Petersburg omdat ze op straat liedjes speelden van in Rusland gecancelde artiesten als Monetochka, Zemfira en Noize MC. De beelden van hun optreden verspreidden zich razendsnel online, waarna supporters hun steun betuigden en her en der solidariteitsoptredens volgden. Daarnaast toogden in Moskou zo’n honderd betogers naar de publieke receptie van de president van de Russische Federatie met het verzoek de vervolging van de drie Petersburgse muzikanten te staken.

Het protest verstomde al snel toen de Russische autoriteiten ingrepen. Steunbetuigingen werden verstoord door politie-invallen, en betrokken muzikanten werden opgepakt of gedwongen hun instrumenten achter te laten. Ondertussen werd het voorarrest van de drie ‘aanstichters’ herhaaldelijk verlengd, waarbij diverse bijkomende aanklachten — zoals het ontbreken van een vergunning en het blokkeren van de openbare doorgang — werden aangevoerd ter rechtvaardiging.

Pussy Riot

Toen na de arrestatie van Stoptime op sites als TikTok en YouTube steunbetuigingen opdoken, leefde bij de oppositie de hoop dat dit keer echt iets in gang was gezet. De Russische muziekjournalist Artemy Troitsky zei in oktober tegen RAAM dat het Kremlin mogelijk meer te vrezen heeft van Stoptime dan begin jaren 2010 van de punkband Pussy Riot, die toen wereldwijd aandacht trok met haar protesten. Hij dagdroomde al van ‘internationale campagnes waarbij politici en popsterren zich aansluiten’.

Het pakte anders uit: zelfs de artiesten van wie Stoptime nummers ten gehore bracht in Sint-Petersburg, reageerden spaarzaam op de arrestatie. Hoewel zij buiten Rusland leven en als ‘buitenlands agent’ zijn bestempeld, kan het Kremlin hen het leven alsnog zuur maken via veroordelingen bij verstek en inbeslagname van hun Russische bezittingen. Zemfira, wier naamloze album uit 1999 nog altijd de bestverkochte Russischtalige debuutplaat ooit is, vond het zelfs helemaal niet de moeite waard om te reageren.

Over de voorwaarden waaronder Loginova, gitarist Orlov en drummer Vladislav Leontjev zijn vrijgelaten en waar zij nu verblijven, is nog maar weinig bekend. Loginova’s advocaat zei dat de band binnenkort met een verklaring komt, maar die is nog altijd niet gepubliceerd. Twee straatartiesten die werden opgepakt vanwege een steunconcert ter ondersteuning van Stoptime — Jekaterina Romanova in Perm en Jevgeni Michajlov in Jekaterinenburg — zijn inmiddels ook weer vrij.

Steentje tegen een tank

Was het muzikale protest daarmee slechts een steentje tegen een tank? Ja én nee, zegt de Russische cultuurwetenschapper Jan Levtsjenko tegen oppositiemedium Current Time. Nee, omdat deze korte golf van steun volgens hem heeft blootgelegd dat jongeren verlangen naar verandering. En ja, omdat de muzikanten zelf hebben ervaren dat hun acties weinig tastbare impact hadden. ‘Je kunt iedereen opsluiten, straffen of verbieden de straat op te gaan, en dat zal waarschijnlijk gebeuren. Maar dit is een heel belangrijk verhaal, dat niet vergeten mag worden.’

Patroon

Het vroegtijdig onderdrukken van opposanten volgt een patroon dat sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne in 2022 steeds duidelijker zichtbaar is. Waar de in een strafkamp overleden oppositieleider Aleksej Navalny vroeger nog moest worden aangepakt via uitgebreide showprocessen en lastercampagnes, worden tegenwoordig herhaalde arrestaties (‘de arrestatiecarrousel') en repressieve wetgeving ingezet om beginnende opposanten het zwijgen op te leggen. Dit gebeurt grotendeels buiten het publieke oog, omdat het Kremlin sinds 2022 wetten heeft ingevoerd die kritiek op de oorlog en het leger zwaar bestraffen, met straffen tot vijftien jaar gevangenisstraf.

Ironisch genoeg was de ultranationalistische blogger en MH17-dader Igor Girkin een van de eersten die met deze nieuwe, repressieve strategie werd geconfronteerd, ondanks zijn eerdere positie binnen de machtsstructuren. Nadat hij in de zomer van 2023 kritiek uitte op de volgens hem slappe prestaties van het Russische leger in Oekraïne, werd hij opgepakt voor ‘extremisme’ en uiteindelijk veroordeeld tot vier jaar cel. Rond zijn beweging — hij wilde zich aanvankelijk kandidaat stellen voor het presidentschap — is het sindsdien stil.

Aan de andere kant van het spectrum had Jekaterina Doentsova soortgelijke ervaringen. Ze wilde, net als Girkin, in 2024 meedoen aan de presidentsverkiezingen, maar had een anti-oorlogsagenda. De Russische Centrale Kiescommissie weigerde haar registratie met het excuus dat er ‘fouten in documenten’ zaten — onder meer spellingsfouten. Ze zette door en richtte de partij Rassvet op, die aanvankelijk op sympathie van verschillende Russen in het hele land kon rekenen. De autoriteiten drukten dat al snel de kop in: ledenvergaderingen werden verstoord en Doentsova werd bestempeld als ‘buitenlands agent’, een term die in Rusland gelijkstaat aan spion.

Poet Domoj

Ook het succes van de protestbeweging Poet Domoj, een actiegroep van vrouwen die de terugkeer van hun geliefden aan het front eiste, was van korte duur. In de zomer van 2024 wist de beweging in verschillende steden aardig wat vrouwen op de been te krijgen met stille marsen. 

Aanvankelijk lieten de autoriteiten de vrouwen ongemoeid, maar toen de protesten aanhielden werden ook die in de kiem gesmoord. Bloemenleggers werden vastgezet, geplande demonstraties verboden onder het mom van ‘terroristische dreiging’ en uiteindelijk werd het collectief bestempeld als ‘buitenlands agent’. Sindsdien durft geen vrouw meer de straat op te gaan voor haar gemobiliseerde man.