Na ontwaakt te zijn uit zijn coma, herstelde de Russische oppositieleider Aleksej Navalny verbazend rap van de aanslag op zijn leven. Hij zei zo snel mogelijk terug te willen gaan naar Rusland om zijn corruptie-onderzoek en politieke activiteiten voort te zetten. 'Kijk naar de Sovjet-Unie. Kijk naar de DDR. Alles kan in één dag in elkaar storten.’ Hella Rottenberg schreef een portret van een man die weigert bang te zijn en zich te laten ontmoedigen.
Foto Instagram account @Navalny
door Hella Rottenberg
Een jurist en drie IT-specialisten gevraagd, adverteerde de website van Aleksej Navalny op 9 oktober. Alsof er niets gebeurd is en zijn Anticorruptie Fonds zijn werk zonder meer kan voortzetten.
In de reeks interviews die Navalny gaf nadat hij uit het Berlijnse ziekenhuis Charité was ontslagen, benadrukt hij steeds twee dingen: hij wijst president Poetin aan als de opdrachtgever van de moordaanslag op hem en zodra hij zich hersteld voelt, keert hij terug naar Moskou en zal zijn activiteiten hervatten.
Is Navalny roekeloos, overmoedig of speelt hij blufpoker? Wie is deze man wiens naam Poetin jarenlang niet hardop wilde uitspreken en die geldt als zijn enige echte politieke tegenstander? Wat drijft Navalny? Heeft hij een programma en een strategie en wat kan hij bereiken in zijn strijd tegen de machthebber in het Kremlin?
Jurist en zakenman
Vanaf zijn 25ste, al zo’n twintig jaar, houdt Aleksej Anatolevitsj Navalny zich actief met politiek bezig. Geboren in 1976, groeide hij op in de jaren van Gorbatsjovs perestrojka.Tegen de tijd dat hij in 1993 ging studeren, bestond de Sovjet-Unie al niet meer en werd Rusland overspoeld door politieke, economische en maatschappelijke schokgolven. De praktisch ingestelde Navalny begreep dat in het zakenleven kansen lagen om geld te verdienen en onafhankelijk te zijn. Na zijn rechtenstudie volgde hij een financïele opleiding. Intussen had hij al firma’s opgericht en begon hij op de beurs te handelen in aandelen. In de zijlijn van zijn politieke activiteiten is Navalny altijd bezig gebleven met geld verdienen als zakenman.
In 1999 sloot hij zich aan bij de liberale partij Jabloko, omdat het volgens hem ‘de enige consequent democratische partij was die het over ideeën had en die niet uitruilde tegen geld, politieke benoemingen of bestuursposten’. Eerst voerde hij campagne voor de Doema-verkiezingen, maar toen Jabloko in 2003 de verhoogde kiesdrempel niet haalde, ging hij zich inzetten voor Moskovieten die protesteerden tegen illegale bouwprojecten, die dankzij corruptie geregeld werden. Jabloko stuitte daarbij op tegenstand van de Moskouse burgemeester Loezjkov en het bouwbedrijf van diens vrouw. Navalny verzamelde gegevens, gaf juridisch advies, diende klachten in en communiceerde met de pers. Het was de leerschool voor zijn latere anti-corruptie beweging.
Breuk met liberale partij Jabloko
Eind 2007 brak Jabloko met Navalny. De partij vond het Russisch nationalisme waarmee Navalny naar buiten trad onverenigbaar met de eigen links-liberale opvattingen van oprichter Grigori Javlinski. Steen des aanstoots was Navalny’s deelname aan de jaarlijkse nationalistische ‘Russische mars’, waaraan ultrarechtse skinheads meededen en waar leuzen klonken als ‘Rusland voor de Russen’ en ‘Stop het spekken van de Kaukasus’. Navalny was van mening dat Jabloko een taboe legde op het immigratievraagstuk en richtte de eigen beweging Narod (Het Volk) op, waarin naast democratische ook nationalistische programmapunten waren opgenomen.
Hij vond dat Rusland de orde in het door warlord Kadyrov bestierde Tsjetsjenië moest herstellen, dat de hoofddoekjesdwang in de Kaukasus een bedreiging vormde voor de vrouwen in Rusland en dat illegale migranten (die vooral uit de voormalige Centraalaziatische Sovjet-republieken kwamen) moesten worden uitgezet. In 2008 steunde hij de Russische vijfdaagse oorlog tegen Georgië. Als hij sprak over etnische minderheden gebruikte hij soms grove scheldwoorden. Daar heeft hij later wel excuses voor gemaakt. Zelf noemde hij zich een ‘gematigde nationalist’.
Sinds de breuk met Jabloko wordt Navalny in Russische liberale oppositiekringen gewantrouwd, heerst er wederzijdse ergernis en lukt het nooit om tot een gezamenlijke strategie of kandidaat tegen de heersende macht te besluiten. Dit komt ook, of misschien inmiddels wel voornamelijk, door onderlinge rivaliteit.
Van activist naar oppositieleider
Navalny bleef actief op de aandelenbeurs, om geld te verdienen, maar ook om de rechten van aandeelhouders te beschermen. Door aandelen te kopen van energiebedrijven kon hij bedrijfsgegevens opvragen. Daarmee ontdekte hij grootscheepse fraude en corruptie. Het eerste monsterschandaal dat hij in 2010 op zijn eigen toen al behoorlijk populaire blog naar buiten bracht, was de verduistering van liefst vier miljard dollar door Transneft bij de aanleg van een oliepijplijn door Siberië. Kranten publiceerden erover en zelfs Poetin (op dat moment premier) voelde zich gedwongen te zeggen dat de zaak door justitie moest worden onderzocht. Maar uiteindelijk bleef een strafvervolging achterwege. Kort daarop kondigde Navalny de lancering aan van een project waarmee hij de corrupte praktijken van openbare aanbestedingen wilde blootleggen. Zijn anticorruptiefonds, gesticht in 2011 en tot op de dag van vandaag zijn politieke vehikel, was het logische vervolg.
Navalny met de liberale oppositiepoliticus Boris Nemtsov. Foto Instagram @Navalny
De sprong naar oppositieleider maakte Navalny in december 2011, toen hij het protest tegen vervalste Doema-verkiezingen aanvuurde met de slogan voor Verenigd Rusland als ‘de partij van schurken en dieven’, een leus die beklijfde. Nadat Poetin zich na een pauze als premier voor de derde keer tot president liet kiezen werd Moskou een paar maanden het toneel van massale demonstraties – de grootste die ooit gehouden zijn. ‘Rusland zonder Poetin’ was de slogan waarmee de betogers de straat op gingen. Na de ‘mars van miljoenen’ op 6 mei 2012, een dag voor de inauguratie van Poetin, volgde de repressie.
Een paar honderd organisatoren en activisten, onder wie ook Navalny en de populaire liberale politicus Boris Nemtsov, werden opgepakt. De meesten werden snel weer vrijgelaten, maar tegen een dertigtal minder bekende activisten werd een strafzaak geopend. De vervolging, waarbij jonge mensen jarenlange opsluiting in een werkkamp te wachten stond, had het beoogde afschrikeffect. Om verder massaprotest te verhinderen nam het parlement een wet aan die hoge straffen in het vooruitzicht stelde voor organisatoren van niet-geautoriseerde betogingen. De oppositie tegen Poetin verenigde zich in een coördinatieraad en koos Navalny tot voorzitter, maar de protestbeweging verloor haar kracht.
Kremlin onderschat Navalny
Het Kremlin beschouwde Navalny nog steeds als een lastpak, niet als een serieuze uitdager. Met een zigzag-koers in 2013 liet het Kremlin blijken niet goed te weten wat het met de opposant aan moest. Navalny had zich kandidaat gesteld voor de verkiezing tot burgemeester van Moskou en werd toegelaten tot de race. Terwijl hij met vrijwilligers en particuliere giften zijn campagne aan het organiseren was, veroordeelde de rechter in de stad Kirov hem tot vijf jaar gevangenis wegens verduistering en fraude rond een partij hout. Duizenden mensen gingen de straat op en tot ieders verrassing werd Navalny de volgende dag vrijgelaten, werd zijn vonnis omgezet in voorwaardelijk en mocht hij alsnog meedoen aan de verkiezingen.
Dat was een misrekening, want ondanks het feit dat Navalny geen zendtijd kreeg en werd doodgezwegen, werd hij met ruim 27% van de stemmen tweede na Sergej Sobjanin. Het formidabele succes van zijn grassroot-campagne overviel de autoriteiten. Sindsdien krijgt hij geen kans meer om zich verkiesbaar te stellen. Het Kremlin beroept zich op twee veroordelingen van Navalny, uit 2013 en december 2014, ook wegens verduistering, waardoor hij zijn passieve kiesrecht zou hebben verspeeld. Het Europese Mensenrechtenhof in Straatsburg oordeelde in 2017 dat de rechtszaak van 2013 politiek gemotiveerd was en droeg Rusland op Navalny een schadevergoeding te betalen en het vonnis te herzien.
Jongeren de straat op
De ruimte voor oppositionele politieke activiteiten in Rusland kromp verder ineen na de Majdan-opstand in Oekraïne, die in februari 2014 leidde tot de vlucht van president Janoekovitsj. De vrees van het Kremlin voor een Russische ‘kleurenrevolutie’ leidde tot wetten en praktijken die protest op straat en op internet criminaliseerden. Juist op het moment dat Boris Nemtsov en Navalny serieus overlegden om de handen ineen te slaan, werd Nemtsov in februari 2015 op straat doodgeschoten, notabene aan de voet van het Kremlin. Net als Navalny deed hij onderzoek naar corruptie van de machthebbers en ook hij richtte zijn pijlen op president Poetin. Wie er achter de moord zat, is nooit opgehelderd.
De moord op Nemtsov weerhield Navalny er niet van om zijn onderzoek naar machtsmisbruik en zelfverrijking voort te zetten. Via een eigen YouTube-kanaal sprak Navalny wekelijks zijn aanhangers toe en liet kritische economen en onderzoekers aan het woord. In 2017 zette hij een film op YouTube met bewijzen en drone-opnamen van de verzameling landgoederen en paleizen die toebehoorden aan premier Dmitri Medvedev. De video werd een instant-hit in Rusland, hij werd meer dan 20 miljoen keer bekeken en sprak jongeren aan. Voor het Kremlin was het een alarmerend signaal dat steeds meer jongeren de staatstelevisie links lieten liggen en hun informatie haalden van sociale media.
Voorbereiding van uitzending op YouTube-kanaal. Foto Instagram @Navalny
Toen werd duidelijk dat Navalny tot meer in staat was dan speldenprikken uit te delen door nog weer een schandaal te onthullen. Hij had intussen in heel Rusland een beweging met een staf en aanhangers weten op te bouwen. In wel tachtig steden gingen Russen de straat op, steeds na een oproep van Navalny, om te eisen dat Medvedev zich verantwoordde. Het protest stuitte op een muur van stilzwijgen en Navalny kreeg van andere Kremlin-criticasters het verwijt dat hij jongeren blootstelde aan intimidatie en repressie, zonder dat er uitzicht was op verandering.
Tegenkandidaat van Poetin
Navalny’s beweging was georganiseerd als campagnestaf voor zijn ambitie om als tegenkandidaat van Poetin mee te doen aan de presidentsverkiezingen van 2018. Als hoofdpunten van zijn programma presenteerde hij een rechtvaardige verdeling van de nationale rijkdom (nu valt volgens hem 88% van de rijkdommen aan 0,1% van de bevolking toe), eerlijke rechtspraak, eerlijke berichtgeving in de media, ontslag van corrupte functionarissen en een vredelievend buitenlands beleid. ‘Tijd om te kiezen’, was de leuze waarmee hij op tournee ging, want volgens hem waren er sinds 1996 geen echte verkiezingen meer gehouden in Rusland.
‘Ik wil de kandidaat zijn van tientallen miljoenen burgers die eerlijk werken, belasting betalen, hun kinderen opvoeden, maar naar wie de autoriteiten niet luisteren. Ze worden genegeerd, bestolen en het waardige leven dat ze verdienen wordt hun onthouden.’
Aangevallen met een groen goedje dat zijn oog beschadigde. Moskou, april 2017. Foto CC Jevgeni Feldman
Een peiling uit februari 2017 van het onafhankelijke opinieonderzoeksbureau Levada Centrum gaf een weinig bemoedigende prognose voor Navalny. Slechts 1% van de respondenten zei zeker op hem te zullen stemmen en 9% zou dat 'misschien' doen. Op dat moment zei nog niet de helft van de kiezers hem te kennen en verklaarde niet meer dan 3% hem hoog te hebben zitten. Bij deze cijfers moet worden aangetekend dat van een gelijk politiek speelveld geen sprake was en dat kiezers wellicht niet wilden uitkomen voor hun mening.
Slim stemmen
Zoals te verwachten viel werd Navalny’s kandidatuur geblokkeerd. Op zoek naar een geitepaadje waarmee hij nog bínnen de politiek een tegengeluid kon laten klinken, kwam hij in 2019 uit bij de tactiek van het ‘slim stemmen’. Bijna alle kandidaten van de echte oppositie waren met een of andere smoes uitgesloten. In Moskou had dit tot flinke rellen geleid. Navalny’s idee was om de kiezers op te roepen 'de neus dicht te knijpen' en te stemmen op de relatief fatsoenlijkste kandidaat of een kandidaat met de meeste kans, mits deze niet tot de regeringspartij Verenigd Rusland behoorde.
Het ging daarbij meestal om kandidaten van politieke partijen, die door het Kremlin gedoogd worden. In naam voeren deze partijen – zoals de LDPR van Vladimir Zjirinovski en de communistische partij van Gennadi Zjoeganov - oppositie, maar in de praktijk leggen ze de regering geen strobreed in de weg. Per kiesdistrict wees Navalny’s beweging de grootste kanshebber tegen Verenigd Rusland aan.
In Moskou had de strategie succes, want een op de drie kandidaten van Verenigd Rusland werd verslagen. Het Kremlin voelde dit als een vernedering – zoals het ook bedoeld was - en nam wraak door in het hele land invallen te doen in kantoren van Navalny, computers en telefoons in beslag te nemen, bankrekeningen te blokkeren en strafvervolging in te stellen tegen medewerkers.
In augustus 2020 was Navalny met dezelfde methode van 'slim stemmen' op campagne voor de lokale en regionale verkiezingen in 41 (van de 83) regio’s, toen hij in Tomsk vergiftigd werd met het chemisch strijdmiddel novitsjok.
Na de aanslag
In zijn eerste interview, dat hij gaf nadat hij in Berlijn was ontwaakt uit zijn coma en weer kon spreken, zei hij tegen journalisten van Der Spiegel over de reden van de aanslag het volgende: ‘Twee jaar lang is er de zwaarste druk op ons uitgeoefend. Elke week huiszoekingen, inbeslagname van kantooruitrusting, blokkeren van bankrekeningen en pogingen om mensen te dwingen Rusland te verlaten. Maar onze organisatie bestaat nog steeds. We hebben 40 regionale kantoren. Ik speculeer nu, maar misschien besloten ze: we hebben alles wat we konden gedaan, maar als deze methoden niet werken, dan is het tijd voor extreme maatregelen.’
Navalny met zijn gezin nadat hij uit coma was ontwaakt. Foto Instagram @Navalny
In dit en een reeks andere interviews na de aanslag gaat hij in op zijn politieke strategie en wat hem beweegt. Wie het ruim twee uur durend video-interview door de populaire Russische vlogger en documentairemaker Joeri Doed bekijkt, ziet een man die feilloos en scherp formulerend antwoord geeft en strijdlustig en energiek overkomt. Het is nauwelijks te geloven dat hij herstellende is van een zware aanslag op zijn zenuwgestel. Zijn vrouw Julia komt ook aan het woord en steunt zijn plan terug te keren volledig. Geen haar op haar hoofd die eraan denkt hem te weerhouden zijn werk voort te zetten en ‘Rusland een beter land te maken’.
Kritisch ondervraagd
Joeri Doed stelt ook kritische vragen, onder meer over Navalny’s slim-stemmen-aanpak, die in Russische oppositiekringen controversieel is. In het interview – op YouTube intussen bijna 17 miljoen keer bekeken – vraagt hij Navalny wat het uit zou maken als vertegenwoordigers van toegelaten partijen de meerderheid in gemeente- en regionale raden zouden krijgen, want ze gaan toch elk besluit afstemmen met regeringspartij Verenigd Rusland.
‘Mijn taak is de vent te blijven die niet bang is. Als je mijn handen ziet beven, is dat niet van angst, maar van dat spul.’
‘Als er geen monopolie meer is’, antwoordt Navalny, ‘gaan ze tenminste ruzie maken met elkaar en begint er een politiek leven. Het leven wordt daardoor een beetje beter voor de burgers en een beetje slechter voor de machthebbers.’ In de Moskouse gemeenteraad zijn dankzij het slim stemmen communisten gekozen. Die doen goed werk, zegt Navalny.
Maar, werpt Joeri Doed tegen, jullie wijzen ook iemand aan als Rostislav Antonov in Novosibirsk. Dat is een man die stemde voor annexatie van de Krim, voor de Donbas-campagne, voor de verlenging van Poetins mandaat, een figuur die mensen die bloemen leggen op de plek waar Nemtsov vermoord is ‘wormen’ noemt, hoe zit dat? Navalny vindt het te verdedigen: ‘Het zijn lang niet allemaal prettige mensen, want fatsoenlijke mensen worden niet als kandidaat toegelaten, al helemaal niet na Belarus. Onze taak is te zorgen dat mensen stemmen voor een onplezierige kandidaat die de ergste kandidaat kan verslaan.’
Joeri Doed (rechts) interviewt Aleksej en Julia Navalny. Schermafdruk van YouTube
De uitslag van de regionale verkiezingen maakte Navalny niet bewust mee. Hij lag in coma in een Berlijnse kliniek, nadat hij met een variant van het verboden chemisch wapen novitsjok was vergiftigd. De slim-stemmen-strategie had slechts een symbolisch succes geboekt. Alle gouverneurskandidaten van het Kremlin waren herkozen en in maar enkele steden lukte het Navalny’s beweging een bres te slaan in de overheersing van Verenigd Rusland. Waarom zou Poetin zich zorgen maken? Met alle machtsmiddelen van de staat in handen kon hij Navalny tegenwerken, pesten, ondermijnen, intimideren en blokkeren.
Wereldberoemd en een held
De mislukte gifaanslag bewees echter dat het Kremlin bang is voor Navalny en hem inmiddels als een gevaarlijke tegenstander beschouwt. Macht, die gebaseerd is op onderdrukking bedriegt zichzelf. Die macht weet niet goed wat er broeit, hoe ze gehaat wordt, op welk moment en waardoor het volk in opstand kan komen. De vrees dat er dan geen genade zal zijn voor de jaren van repressie, bedrog en plundering maakt dat dictators zich vastklampen aan hun zetel. Hoe langer ze regeren, hoe krampachtiger hun greep en hoe harder de onderdrukking – kijk maar naar Belarus.
'Hoi, hier Navalny', de zin waarmee Navalny altijd zijn uitzending op zijn YouTube-kanaal begint. Ditmaal komt zijn video uit Berlijn.
Dat Poetin de naam Navalny nooit uitsprak, was niet een teken van minachting, maar een bezwering: we doen net alsof hij niet bestaat. Het verstoppertje spelen is nu voorbij. Door de aanslag, die hij op miraculeuze wijze overleefde, is Navalny wereldberoemd geworden. Een held. Negeren kan niet meer. Navalny laat er geen misverstand over bestaan dat hij Poetin persoonlijk verantwoordelijk acht voor de aanslag op zijn leven. Volgens hem kan niemand anders opdracht hebben gegeven novitsjok in te zetten. Hij gaat terug naar Rusland. In ballingschap ziet hij geen rol voor zichzelf.
Angst, Poetin en de toekomst
Hij beseft terdege dat hij het risico loopt uit de weg te worden geruimd. Maar opgeven weigert hij. ‘Niet terugkeren zou betekenen dat Poetin heeft gewonnen en zijn doel heeft bereikt’, zegt hij in Der Spiegel. ‘Mijn taak is nu de vent te blijven die niet bang is. En ik ben niet bang! Als je mijn handen ziet beven, is dat niet van angst, maar van dat spul.’ En tegen de BBC zei hij: ‘Ik weet niet wat ze kunnen doen, dat is lastig te voorspellen. Poetin gaat steeds meer op Loekasjenko lijken en in Belarus verdwenen mensen al jaren geleden. Er kan van alles gebeuren. Maar ik heb daar geen greep op, dus wat heeft het dan voor zin eraan te denken.’ Het verzet staken is geen optie, vindt hij, want de repressie zal dan alleen maar erger worden. ‘Zo is het nu eenmaal. We vechten tegen monsterlijke schurken die bereid zijn tot de gruwelijkste misdaden.’
Over het perspectief politiek iets te bereiken zegt hij in Berlijn dat hij hartstochtelijk gelooft in zijn zaak, dat hij geweldige mensen om zich heen heeft en dat zijn beweging ondanks alle hindernissen alleen maar sterker aan het worden is. Dat Loekasjenko na twee maanden massale betogingen in Belarus nog in het zadel zit en dat het protest in de Russische regio Chabarovsk aan dovemansoren gericht lijkt, ontmoedigt Navalny niet. ‘Zulke parallellen kloppen nooit. We hebben van alles meegemaakt. Kijk naar de Sovjet-Unie. Kijk naar de DDR. Alles kan in één dag in elkaar storten.’