Afgelopen woensdag bestormde een groep gewapende mannen het kantoor van webgigant Wildberries in het centrum van Moskou. Vermoedelijk zit de ex-partner van Tatjana Bakaltsjoek - hoofd van het bedrijf en rijkste vrouw van Rusland - achter de overval. De strijd om Wildberries reikt echter tot ver buiten de privésfeer, schrijft Dénis van Vliet. Zowel het Kremlin als de Tsjetsjeense leider Kadyrov azen op een aandeel in Ruslands grootste webwinkel, en kiezen daarbij openlijk elk een andere kant.
Een ophaalpunt van Wildberries in Moskou, 15 maart 2023. Foto: Maxim Shipenkov / AFP / ANP
Door Dénis van Vliet
Even leek het alsof de door misdaad getekende jaren negentig waren teruggekeerd in de Russische hoofdstad Moskou. Op woensdagochtend 18 september bestormde een groep gewapende mannen het businesscentrum Romanov Dvor, dat op een steenworp afstand van het Rode Plein ligt. Hun doel was door te stoten naar het hoofdkantoor van Wildberries,‘ de Russische tegenhanger van Amazon. De beveiliging wist dat te voorkomen, maar niet zonder slag of stoot. Twee beveiligers kwamen om het leven en zeven anderen, onder wie twee politieagenten, raakten gewond.
Sec beschouwd moet het motief voor het schietdrama worden gezocht in de privésfeer. Na de overval arresteerden de Russische autoriteiten dertig personen, onder wie de vermoedelijke opdrachtgever Vladislav Bakaltsjoek. Hij is de echtgenoot van Wildberries-oprichtster Tatjana Bakaltsjoek. De twee liggen in de clinch sinds zij afgelopen zomer aankondigde van hem te willen scheiden. Vladislav wil de scheiding niet en vindt dat hij recht heeft op de helft van Wildberries, mocht het toch tot een scheiding komen.
Echter, naast persoonlijke belangen spelen nu ook politieke en economische interesses een rol. Wilberries was in 2023 met een omzet van ongeveer 2,5 biljoen roebel (ongeveer 25 miljard euro) en 100.000 werknemers een van Ruslands grootste ondernemingen. Het is dan ook geen wonder dat allerlei invloedrijke figuren rond de te verdelen buit zwermen, met daaronder bekende namen als de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov. Precies zoals dat in de jaren negentig onder zakenlieden gebeurde wanneer zich een buitenkansje voordeed.
Wie zich ook in de strijd om Wildberries heeft gemengd, is het Kremlin. Tatjana - ze bezit 99 procent van de aandelen, Vladislav één procent - werd tot voor kort op handen gedragen door de machthebbers: moeder van zeven kinderen en bovendien selfmade. Wie zegt dat je het alleen in de VS van krantenjongen tot miljonair kunt schoppen?
Maar de enorme expansie van Wildberries en Tatjana’s scheiding beginnen inmiddels ook het Kremlin zorgen te baren. Net als de plannen van voormalige rapper Timati en Kadyrov, nota bene getrouwen van president Poetin, om een positie in de webwinkel te verwerven.
Waarom? Omdat de autoriteiten niet nog eens willen meemaken dat ze de macht over een groot bedrijf verliezen. Ze moesten recent nog noodgrepen uitvoeren om techbedrijf Yandex en supermarktreus X5, twee bedrijven met hun hoofdzetel in Nederland op papier, weer in het gareel te krijgen. Bovendien kunnen al te machtige ondernemers een blok aan het been gaan vormen. Neem bijvoorbeeld huurlingenleger-baas Jevgeni Prigozjin. Hij kwam vorig jaar om bij een mysterieuze vliegtuigcrash nadat hij enkele weken daarvoor zijn volgelingen had opgeroepen om deel te nemen aan zijn (mislukte) Mars naar Moskou.
Het Kremlin heeft daarom heel andere plannen voor ogen met Wildberries. Kortom, de chaos is compleet.
Een Russische politieagent houdt de wacht bij de ingang van het kantoorgebouw van Wildberries na de overval op 18 september 2024. Foto: Alexander Nemenov / AFP / ANP
Startbudget van 700 dollar
Maar wie is Tatjana, wier vermogen door zakenblad Forbes wordt geschat op 7,4 miljard dollar, eigenlijk? Tatjana Kim, zoals haar meisjesnaam luidt, werd in 1975 geboren in een gezin van ‘Sovjet-Koreanen’ in de Tsjetsjeense stad Grozny. Ze studeerde af als lerares Engels aan het Staatsregionaal Instituut voor Sociale en Geesteswetenschappen in Moskou en wilde eigenlijk doorleren.
De grote economische crisis aan het eind van de jaren negentig, samen met het gebrek aan geld, dwong haar om als lerares te gaan werken. In die tijd leerde ze haar toekomstige man, Vladislav, kennen. Hij runde toen een tot dusver weinig succesvol IT-bedrijfje, UTech.
In 2004 raakte Tatjana zwanger van Vladislav. Tijdens haar zwangerschapsverlof besefte ze dat het gezinsinkomen niet voldoende zou zijn om een kind te onderhouden. Daarom besloot ze met haar laatste geld - 700 dollar - een webwinkel op te zetten: Wildberries, zo genoemd omdat ze dat woord natuurlijk en fris vond klinken. Vladislav registreerde de domeinnaam.
Tatjana legde zich aanvankelijk toe op de doorverkoop van in Duitsland gekochte tweedehands kleren, maar het assortiment werd al gauw breder. In de jaren daarna doken in heel Rusland Wildberries-winkels op waar klanten hun pakketjes kunnen ophalen, een oplossing die enigszins uit nood geboren is: de postbezorging in Rusland liet en laat nog steeds te wensen over, vooral in landelijke gebieden.
Aan het eind van het vorige decennium dook de naam van Tatjana opeens op in lijsten van rijken, en westerse media brachten lovende verhalen over de ‘atypische ondernemer in het eentonige Russische zakenmilieu’. Vaak werd in die artikelen een vergelijking getrokken met Jeff Bezos, de oprichter van het Amerikaanse Amazon die zijn webwinkel begon vanuit de garage van zijn huurhuis.
Bezos’ platform werkt op dezelfde manier als dat van Tatjana: een deel van de producten wordt rechtstreeks door Wildberries aangeboden, terwijl andere producten van externe aanbieders komen.
En Vladislav? Hij verkocht zijn IT-bedrijfje in 2007 voor 7,5 miljoen dollar aan de Russische staatsbank Gazprombank om zich volledig toe te leggen op Wildberries. Een officiële functie binnen Wildberries zou hij echter nooit krijgen. Wel beweerde het propaganda-medium Russia Beyond in 2021 dat hij alle belangrijke beslissingen binnen de onderneming neemt.
Exploderende omzet
Of dat waar is of niet, feit is dat het Kremlin voldoende vertrouwen in Tatjana had om haar in 2021 een plek te geven in de Raad van Toezicht van de Vnesheconombank (VEB), een oeroude Russische staatsbank die ooit met voormalig Philips-topman Roel Pieper grootse plannen had voor een vliegtuigfabriek.
In dat jaar verleende Tatjana het Kremlin een gunst door lid te worden van het Al-Russisch Volksfront (ONF), een samenwerkingsverband van regeringsgezinde politieke partijen en bewegingen. Het ONF, opgericht in 2011 door Poetin zelf, was aanvankelijk bedoeld om zijn verkiezingscampagne te ondersteunen, maar groeide al snel uit tot een maatschappelijke beweging die het Russische nationalistische geluid uitdraagt.
Tatjana zelf mocht de dag voor de invasie op 24 februari 2022 aanschuiven bij het selecte gezelschap van oligarchen en zakenlieden die door Poetin op de hoogte werden gebracht van zijn plannen.
Wildberries-oprichtster en directeur Tatjana Bakaltsjoek met collega Rafael Abramjan in Tatarstan, 25 maart 2024. Bron: Wikimedia Commons.
De Russische invasie pakte zakelijk goed uit voor Wildberries en dat is nog zacht uitgedrukt. De omzet explodeerde in het eerste oorlogsjaar met 98 procent tot 1,67 biljoen roebel (ongeveer 17,9 miljard euro). In totaal werden dat jaar 1,9 miljard artikelen verkocht via Wildberries. Het jaar daarop, 2023, ging het nog beter.
De terugtrekking van westerse bedrijven uit Rusland verklaart een belangrijk deel van het succes. Externe verkopers, maar ook Wildberries zelf verkopen via internet parallel geïmporteerde producten die in reguliere winkels niet meer te verkrijgen zijn. De webwinkel maakt daar geen geheim van: op de verkoopsite is zelfs een categorie ‘parallelimport’ te vinden. Vooral auto-onderdelen waren vorig jaar populair.
Opmerkelijke fusie
De relatie tussen Tatjana en het Kremlin is echter verslechterd sinds de start van de grootschalige Russische invasie. Minder dan een jaar na haar benoeming tot de Raad van Toezicht van de VEB-bank, werd ze zonder opgave van reden ontheven van haar functie. Sindsdien heeft Wildberries vaker geschillen met de Russische autoriteiten, variërend van slechte arbeidsomstandigheden in de pakhuizen tot de verkoop van verboden voedingssupplementen. Bovendien zijn er problemen met exploitanten van pakketpunten, die menen dat ze een te lage vergoeding krijgen voor elk afgehandeld pakket.
In juli dit jaar komt Wildberries weer in het nieuws, ditmaal vanwege de aangekondigde scheiding. Het nieuws over de meest geruchtmakende scheiding sinds die van het showbizzkoppel Filipp Kirkorov en Alla Poegatsjova in 2005 werd voorafgegaan door ander opmerkelijk nieuws. Wildberries kondigde even daarvoor een fusie aan met de Russ-groep, een bedrijf in buitenreclame dat wordt gerund door Robert Mirzojan en zijn broer Levan Mirzojan en dat wat betreft omzet 10 á 20 keer zo klein is.
In de verklaring van Wildberries werd de fusie verkocht als één grote goednieuwsshow. ‘Het nieuwe digitale handelsplatform,’ stond in de aankondiging, ‘zal miljoenen ondernemers in het midden- en kleinbedrijf helpen om naar een nieuw niveau van ontwikkeling te groeien, de export van goederen te verhogen en hun promotie te versterken.'
De tekst repte verder dat het fusiebedrijf een alternatief voor het internationale bankensysteem Swift wil creëren en de strijd wil aangaan met megabedrijven als Google-moeder Alphabet Inc., de Chinese webwinkel Alibaba en Amazon.
Ook Poetin zag een fusie waarbij beide bedrijven als gelijkwaardig van elkaar worden beschouwd, wel zitten. Volgens onderzoeksplatform The Bell stuurde hij daags na de aankondiging het fusieverzoek door naar zijn secretaris met het stempel ‘goedgekeurd’. De Mirozjans zijn geen onbekenden van de president. Een van de aandeelhouders in hun bedrijf is Soelejman Kerimov, een oligarch en politicus die wordt gezien als een vertrouweling van Poetin.
Einde van het tijdperk-Tatjana
Of Tatjana gedwongen werd bij het kruisje te tekenen en of de verscherpte controles op haar bedrijf daarvan het voorspel waren, valt niet te bewijzen. Het is echter niet uitzonderlijk dat het Kremlin figuren uit eigen gelederen parachuteert bij bedrijven die te groot en te eigengereid worden.
Zo kreeg oud-minister van Financiën Aleksej Koedrin in 2022 een rol als raadgever bij het destijds nog op papier Nederlandse techbedrijf Yandex. Nadat Yandex-oprichter Arkadi Volozj was uitgewerkt, werd het leeuwendeel van het ‘Russische Google’ ondergebracht in een nieuw en 100 procent Russisch bedrijf. VKontakte en X5 zijn andere voorbeelden van private bedrijven waarvan het Kremlin door geschuif met poppetjes en ingewikkelde constructies de touwtjes in handen krijgt.
De Russische onderzoeksjournaliste Irina Pankratova van The Bell, die Wildberries al jarenlang volgt, denkt dat de fusie het einde van het tijdperk-Tatjana inluidt. ‘In het geval van Wildberries was het vóór de grootschalige invasie gunstig om Bakaltsjoek te steunen, omdat zij symbool stond voor de mogelijkheid om in Rusland een toonaangevend IT-bedrijf op te bouwen – en dat nog wel onder leiding van een vrouw.’
Ze vervolgt: ‘Na het uitbreken van de invasie lijken de verwachtingen ten aanzien van het bedrijf echter te verschuiven: men verwacht waarschijnlijk dat er extra investeringen nodig zijn om geld te genereren voor de oorlog.’ En daarom, zo stelt Pankratova in een interview met het door de VS gefinancierde Radio Svoboda, willen de autoriteiten hun grip op het bedrijf verstevigen. Ze wijst op een filmpje waarin de Wildberries-oprichter dit min of meer toegeeft. ‘Misschien betekent dit dat er iets is afgesproken met het Kremlin.’
In dat geval vechten Tatjana en Vladislav om de - royale - kruimels die er na de fusie nog voor hen in zitten. Als Vladislav dan ten minste nog op vrije voeten is: hem is onder andere moord ten laste gelegd vanwege de bestorming van het hoofdkantoor van Wildberries.
De Russische president Vladimir Poetin ontmoet het hoofd van de Tsjetsjeense Republiek Ramzan Kadyrov in Grozny, 20 augustus 2024. Foto: Vyacheslav Prokofyev / AFP / ANP
‘Mijn vriend Vladislav’
Interessant in het verhaal is de rol die de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov zichzelf heeft toebedeeld. Poetin had zijn goedkeuring nog maar nauwelijks verleend aan de fusie of hij plaatste een curieus bericht op zijn Telegramkanaal (2,1 miljoen volgers). ‘Vandaag,’ zo schreef hij op 21 juli, ‘kwam mijn VRIEND Vladislav bij mij op bezoek, met wie ik al ongeveer 10 jaar bevriend ben. Het bleek dat de familie Bakaltsjoek sinds maart van dit jaar ernstige problemen heeft, zowel binnen de familie als met hun familiebedrijf.’
Kadyrov is zo slim zijn kritiek niet te richten op Poetin maar op de broers Mirzojan. ‘Ik weet dat de touwtjes van dit overnameproces in handen zijn van de broers Levan en Robert Mirozjan, samen met enkele bekende mannen uit de Kaukasus. Ik kan niet aan de zijlijn blijven staan bij zo’n grootschalige zwendel, daarom zal ik er alles aan doen om Tatjana terug te brengen naar haar familie en het legitieme familiebedrijf te beschermen.’
Daarmee tekent zich openlijk een breuklijn af binnen de kongsie die Poetin ook na de Russische invasie in Oekraïne trouw is gebleven. Enerzijds zijn er de gebroeders Mirzojan en hun steunpilaren in het Kremlin, anderzijds Kadyrov en Timoer Joesoenov.
De voormalige rapper, wiens artiestennaam Timati is, ontpopte zich na de Russische invasie als horecaondernemer en bouwde onder andere een koffie-imperium op uit de restanten die het Amerikaanse Starbucks had achtergelaten. Onder het mom ‘we doen het voor Tatjana en Vladislav’ azen zij op een aandeel in de webgigant.
Onderzoeksjournaliste Pankratova vraagt zich openlijk af of Kadyrov misschien breder wordt gesteund. ‘De grote vraag is of hij dat ook had gedaan zonder enige steun. Kadyrov weet dat Poetin persoonlijk een hand heeft gehad in het fusieproces en zal niet enkel en alleen tegen hem ingaan vanwege Wildberries of de echtgenoot van Bakaltsjoek.’
Onafhankelijkheidswens
De Tsjetsjeense leider lijkt voor de buitenwereld een vriend van de president, maar hun verhouding is complex. Hij heeft de - nog steeds levende - onafhankelijkheidswens in Tsjetsjenië met harde hand de kop ingedrukt, maar voor die loyaliteit verwacht hij veel vrijheid en geld van het Kremlin. Met name dat laatste kan nog wel eens een probleem worden nu de Russische staatskas door de oorlog in Oekraïne in rap tempo slinkt.
Een teken aan de wand was al dat Kadyrov zijn gezicht niet liet zien toen Poetin op 28 februari zijn jaarlijkse speech hield in Moskou. In plaats daarvan is de Tsjetsjeense leider druk bezig met het plaatsen van zijn familieleden op hoge posities binnen Tsjetsjenië en het aanboren van andere inkomsten, bijvoorbeeld via het bedrijf Benofon. Volgens onderzoeksjournalisten van het online-mediakanaal Proekt Media is dat een dekmantel om Russische subsidiefondsen leeg te roven.
Voorzitter Rina Matsapoelina van de oppositiebeweging Libertarische Partij van Rusland denkt dat Kadyrovs houding wel eens kan leiden tot een héél groot conflict binnen Rusland. ‘Misschien zal dit de omvang van Prigozjins Mars bereiken,’ voegt ze eraan toe. Volgens haar zal de Wildberries-consument uiteindelijk de grootste verliezer zijn. ‘Deze manier van zakendoen, waarbij het bedrijf met goedkeuring onder overheidsfunctionarissen wordt verdeeld, is een zeer slechte ontwikkeling. In een echte vrije markteconomie was dit onmogelijk geweest.’
