Door Russische aanvallen op energiecentrales zit Oekraïne vaak zonder stroom en warmte. Hetzelfde lot dreigt voor buurland Moldova. Sinds kort geldt daar een energienoodtoestand, en vanaf 1 januari zal het waarschijnlijk zonder Russisch gas moeten. Dit zet de nipt herkozen pro-Europese president Sandu verder onder druk, schetst Dénis van Vliet.

 Premier Dorin Recean tijdens een persconferentie in Chișinău. Recean kondigde onlangs noodmaatregelen af om de energiecrisis het hoofd te bieden. Foto: Dumitru Doru / ANP/ EPA

Gebruik spaarlampen en zet de thermostaat op maximaal 20 graden. Dit lijken adviezen van een willekeurige besparingssite, maar ze zijn afkomstig van de Moldavische overheid. De regering van president Maia Sandu roept burgers dringend op om deze maatregelen te volgen. Het land verkeert sinds maandag in een noodtoestand op het gebied van energie. 

Moldova dreigt vanaf 1 januari volledig verstoken te raken van Russisch gas, wat vooral problemen zal opleveren voor de opwekking van elektriciteit in de afvallige en feitelijk door Rusland op de been gehouden regio Transnistrië. Moldova moet alle zeilen bijzetten om ervoor te zorgen dat niemand deze winter zonder warmte en licht komt te zitten. Hier en daar wordt er zelfs al rekening mee gehouden dat de inwoners van Transnistrië moeten worden geëvacueerd als de energie wegvalt.

Moldova kon jarenlang rekenen op goedkoop gas uit Rusland. In 2021, nog voor de grootschalige Russische invasie in Oekraïne, kwam het land in de clinch met het Russische staatsgasbedrijf Gazprom. Dat verhoogde de prijs van 1.000 kubieke meter gas in een jaar tijd van 142 euro naar 750 euro: meer dan een vervijfvoudiging voor een hoeveelheid die jaarlijks net genoeg is voor een eenpersoonshuishouden. Moldova noemde de prijsverhoging illegaal en weigerde de volle mep te betalen.

Transnistrië in de problemen

Het conflict met Rusland escaleerde, niet in de laatste plaats omdat de Moldavische president Maia Sandu ook nog eens openlijk de kant van Oekraïne had gekozen in de door Rusland begonnen oorlog. Moskou besloot daarop halverwege 2023 de gaskraan richting Moldova grotendeels dicht te draaien. Moldova wendde zich tot de Europese gasmarkt om gas te kopen voor de bewoners ten westen van de rivier de Dnjestr (2,4 miljoen inwoners) – het deel van Moldova dat onder controle valt van de regering in Chișinău.

De Russische gaskraan naar de zelfverklaarde republiek Transnistrië (300.000 inwoners) bleef wel open. Jaarlijks gaat ongeveer 2 miljard kubieke meter Russisch gas voor een spotprijs naar de regio, voornamelijk gebruikt voor de opwekking van elektriciteit in de daar gelegen centrale van Cuciurgan. De gasleiding naar Cuciurgan loopt via Rusland en Oekraïne. Het probleem is echter dat Oekraïne het doorvoercontract met Rusland, dat eind dit jaar afloopt, niet wil verlengen vanwege de oorlog. 

De afvallige regio Transnistrië op de kaart van Moldova (links) en gesitueerd ten opzichte van Oekraïne. Infographic: ANP Infographics 

Rusland zou Transnistrië theoretisch kunnen bevoorraden via een alternatieve route: de Trans-Balkan-pijpleiding, die loopt van Rusland via Turkije en Bulgarije naar Transnistrië. Maar Moskou stelt als voorwaarde dat Moldova eerst de openstaande schuld van honderden miljoenen euro’s betaalt, die volgens Rusland voortkomt uit jarenlange wanbetaling door Moldova. De Moldavische premier Dorin Recean noemt dit 'chantage' en weigert hieraan mee te werken: 'De Russische president Vladimir Poetin wil de bevolking van Transnistrië zonder gas en elektriciteit achterlaten en hen als gijzelaar gebruiken. Moskou doet dit om de situatie in Moldova te destabiliseren.'

Noodtoestand

Met het aflopen van het doorvoercontract tussen Rusland en Oekraïne in zicht, loodste de Moldavische premier Dorin Recean begin december een pakket noodmaatregelen door het parlement om ervoor te zorgen dat heel Moldova deze winter toegang heeft tot energie. De zestig dagen durende noodtoestand geeft Recean de bevoegdheid om snel en doeltreffend in te grijpen om stroomuitval te voorkomen. 

Het crisisplan bevat 31 maatregelen die gericht zijn op het vergroten van de productiecapaciteit, het beschermen van essentiële voorzieningen zoals ziekenhuizen, het snel herstellen van infrastructuur en het versterken van regionale samenwerking en integratie in de Europese energiemarkt, oftewel: gas en elektriciteit kopen in Europa. Ook voorziet het plan in het evacueren van inwoners van Transnistrië naar de westkant van de Dnjestr, voor het geval dat de situatie echt kritiek wordt. 

Dat Moldaviërs de kosten van deze operatie in hun portemonnee gaan voelen, staat buiten kijf. De inwoners ten westen van de Dnjestr zagen hun energierekeningen het afgelopen jaar al fors stijgen door het wegvallen van Russisch gas, en nu ook energie voor Transnistrië moet worden geïmporteerd zullen de kosten verder oplopen. Inwoners van Transnistrië zullen op hun beurt worden geconfronteerd met een nieuw fenomeen: zij zullen niet langer Russische, maar Europese prijzen moet gaan betalen voor hun gas en stroom.

Garanties heeft Moldova niet

Bovendien bieden de noodmaatregelen allerminst een garantie op energiezekerheid: de mogelijkheden om elektriciteit te importeren uit Europa zijn beperkt. Buurland Roemenië heeft aangeboden bij te springen, maar de capaciteit via het bestaande hoogspanningsnet is onvoldoende om pieken op te vangen. Daar komt nog bij dat dit netwerk deels door Oekraïne loopt, wat het kwetsbaar maakt voor Russische aanvallen.

Aan nieuwe hoogspanningsmasten tussen Roemenië en Moldova wordt gewerkt, maar pas in 2025 zullen de eerste operationeel zijn. Een deel van de kosten, om precies te zijn 30,8 miljoen euro, heeft de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) als lening beschikbaar gesteld aan Moldova. Intussen is het land druk bezig met het zoeken naar alternatieven voor Russisch gas.

Moldova zich inmiddels ook aangesloten bij de International Solar Alliance (ISA), een organisatie die zich richt op het bevorderen van zonne-energie wereldwijd. Hoewel dit een stap is richting energie-onafhankelijkheid en duurzaamheid, zullen de voordelen hiervan ook pas op lange termijn merkbaar zijn.

Op de knieën voor Poetin?

Heeft Rusland Moldova deze winter dan toch waar het het land wil hebben: op de knieën? De 'staatstelevisie' in Transnistrië laat geen gelegenheid onbenut om te benadrukken dat het dreigende energietekort de schuld is van de regering in Chişinǎu én die in Kyiv. Het zijn toch immers de Oekraïners die het doorvoercontract met Rusland niet willen verlengen? Dat Rusland het gas ook buiten Oekraïne om naar Transnistrië kan pompen, werd achterwege gelaten. Ook de niet-erkende regering van Transnistrië zit op de lijn dat vooral Oekraïne de schuldige is. Ze riep Chişinǎu op om samen naar de leiders van Oekraïne en Rusland te stappen met het verzoek om de bestaande route in stand te houden. Maar daar wil de regering-Sandu niets van weten: het zou een knieval voor Poetin betekenen.

Wie er ook altijd als de kippen bij is om een crisis in Moldova in zijn voordeel om te buigen, is de voortvluchtige oligarch Ilan Șor. Hij was een centrale figuur in het Moldavische bankfraudeschandaal van 2014, waarbij ongeveer een miljard dollar werd verduisterd uit Moldavische banken. Hij wist ondanks zijn veroordeling tot 15 jaar cel het land te ontvluchten en drukt sindsdien vanuit afwisselend zijn geboorteland Israël en Rusland een grote stempel op het politieke landschap. Hij hielp bijvoorbeeld vorig jaar in de autonome zuidelijke republiek Gagaoezië de pro-Russische kandidate Evghenia Guțul in het zadel als gouverneur.

Energie als verkiezingsinstrument

Guțuls verkiezingswinst is mede te danken aan de belofte van haar mentor Șor een voordelig gascontract voor de Gagaoezen af te sluiten met een Turks energiebedrijf. Het kwam er nooit van en het heeft er alle schijn van dat Șor blufte, maar hij wist het naar zijn achterban zo te draaien dat de regering van Chişinǎu het goedkope gas voor Gagaoezië blokkeerde. 

Ook in de nieuwe energiecrisis heeft Șor zich al gemengd. Hij beloofde op de dag dat de noodmaatregel inging in drie regio’s waar zijn populariteit groot is armlastige inwoners tegemoet te komen met een maandelijkse compensatie van 1.000 Modlavische lei, omgerekend zo’n 52,50 euro. 'Deze betalingen zullen de hele winter duren', zo liet hij optekenen in het Telegram-kanaal van Pobeda, het samenwerkingsverband van pro-Russische partijen in Moldova.

Nepnieuwsmakers draaien sinds de ingang van de noodsituatie overuren. Al op de eerste dag gingen op sociale media berichten rond dat de stroom in Moldova er tussen 20 uur ‘s avonds en 5 uur ‘s ochtends uit zou liggen. Opvallend bij de verspreiding van dat nepnieuws is de rol van TikTok, het Chinese platform dat eerder al een grote rol werd toegedicht bij de beïnvloeding van de – ongeldig verklaarde – eerste ronde van de presidentsverkiezingen bij grote buur Roemenië. Volgens Daniel Vodă, de woordvoerder van de regering in Chişinǎu, ging het alleen op de eerste dag om 'tientallen alarmerende berichten'.

Aanhangers van de pro-Russische Socialistische Partij van Moldova maakten een spandoek met daarop een aanklacht tegen de enorme stijging van de gasprijzen in een paar jaar tijd. Midden op het spandoek is president Sandu afgebeeld. Foto: Dumitru Doru / ANP / EPA

Maar ook zonder nepnieuws baart de noodtoestand veel Moldaviërs al zorgen en dat beperkt zich niet alleen tot de Ruslandgezinde inwoners van Moldova. De regering heeft voor komende winter een compensatieregeling in het leven geroepen voor mensen die moeite hebben hun energierekening te betalen. Velen zijn echter teleurgesteld over het bedrag dat ze tegemoet kunnen zien of over het feit dat ze helemaal niet in aanmerking komen voor compensatie.

'Begrijpen degenen die deze selectiecriteria opstellen wel dat gezinnen in vrijstaande huizen in de winter veel hogere energierekeningen kunnen hebben dan mensen die in appartementen wonen?', schreef journaliste Irina Lencauntan van het onafhankelijke tv-kanaal TV Nord bijvoorbeeld. Zij komt niet in aanmerking voor compensatie: 'We vragen niet om hulp omdat we onder bruggen zitten of om eten bedelen. We werken, betalen belasting en verdienen absoluut ondersteuning in zulke situaties! Maar aan wie valt dat nog uit te leggen?'

Stijgende kosten stralen af op (partij van) president Sandu

Daarmee lijkt de voorspelling van Alexandru Coica, directeur van vluchtelingenorganisatie HIAS Moldova, bewaarheid te worden. Hij signaleerde afgelopen zomer in een interview met RAAM al een kentering in de publieke opinie ten aanzien van Oekraïense vluchtelingen. Moldaviërs stonden aanvankelijk achter het ruimhartige toelatingsbeleid van Sandu, maar dat veranderde toen zij de huren zagen stijgen als gevolg van de nieuwkomers. Nog verder stijgende energieprijzen zouden de afkeer tegen Sandu en haar pro-Europese koers alleen maar vergroten, voorzag Coica. 

Hoewel Rusland er alles aan doet om die tendensen te versterken, zijn ze grotendeels ook ingegeven door de economische situatie. Inmiddels gingen de leraren al de straat op en is er een groot protest aanstaande van boeren. Sandu werd eerder dit jaar maar nipt herverkozen; zonder steun van de diaspora zou ze zelfs hebben verloren van Alexandr Stoianoglo, kandidaat namens de pro-Russische Socialistische Partij. Ook het door Sandu geïnitieerde referendum over EU-integratie liep maar net goed af.

Sandu’s Partij van Actie en Solidariteit (PAS) is nu nog met een ruime meerderheid vertegenwoordigd in het 101-koppige parlement, maar komende zomer zijn er verkiezingen gepland. Analisten verwachten niet dat PAS opnieuw een meerderheid behaalt. Veel zetels zullen volgens hen worden afgesnoept door pro-Russische of eurosceptische partijen en dat is niet omdat ze Poetin nu zo’n warm hart toedragen.

Zelfs Vasile Costiuc, de leider van de populistische Democracy at Home-partij die voor EU-integratie is, moet weinig meer hebben van Sandu en haar partij: 'Zoals ik in het voorjaar al zei: jullie zullen huilen en betalen. Bij de volgende parlementsverkiezingen geen enkele stem voor PAS'.

In dat licht bezien worden de wintermaanden cruciaal voor de regering-Sandu en daarmee de koers van het tot op het bot verdeelde land. Stroomonderbrekingen en torenhoge energieprijzen kunnen leiden tot nog meer afkeer van de regering. Maar als premier Recean de (financiële) gevolgen voor de burgers weet te beperken bestaat er nog een kans dat zijn partij en die van president Sandu terugkeert in een volgend kabinet. Recean heeft al aangegeven dat het voor niemand een gemakkelijke tijd zal worden. 'Dit moet de laatste winter in de geschiedenis van het land zijn waarin we nog bedreigd kunnen worden met energie.'