Als eind oktober 2023 de man van de Russische Alisha sneuvelt in Oekraïne, gaat ze online op zoek naar lotgenoten. In een poging om met haar verlies om te gaan, stelt ze vragen die verder reiken haar eigen leed: Klopt de officiële lezing van zijn dood wel? Wordt er misschien informatie achtergehouden, en welke rol speelt de legerleiding? Het forumgesprek dat volgt geeft een intieme kijk in de zorgen van nabestaanden over de wijze waarop Rusland oorlog voert. Ruslandkundige Bram Jongejan las mee.
Een begrafenis van een gesneuvelde Russische soldaat in Bogoroditsk, regio Toela, op 24 maart 2023. Foto: Natalia Kolesnikova/ ANP / AFP
Op 29 oktober 2023 komt de uit Toljatti afkomstige Russische militair Vladimir Jalovets om het leven aan het front in Oekraïne. Op een herinneringsplechtigheid op zijn oude middelbare school wordt uitgebreid stilgestaan bij zijn leven als militair. Jalovets was een held, hij liep mee in de 9 mei parade in Moskou en verdient niets dan lof, aldus de lokale media.
Opvallend genoeg deelt zijn vrouw Alisha op een online forum haar kant van het verhaal. Haar berichten gaan over de omgang met het verlies van een dierbare. Maar ze geven ook inzicht in de zorgen van nabestaanden over de wijze waarop Rusland deze oorlog voert. Alisha schrijft over haar man als held, maar stelt ook vragen. Klopt de officiële lezing van zijn dood wel? Welke rol speelt de militaire leiding daarbij? En is de manier waarop militairen worden geworven wel rechtvaardig?
Lotgenoten
Op 12 november 2023 plaatst Alisha haar eerste bericht op het Russische forum www.memoriam.ru: een online ontmoetingsplaats waar mensen van gedachten wisselen over rouwverwerking na overlijden door ouderdom, ziekte of een ongeluk. Maar sinds Ruslands invasie verschijnen er steeds vaker pagina’s met onderwerpen als: ‘Mijn man stierf in de Speciale Militaire Operatie (SVO).’
Alisha, die volgens haar profiel Orthodox is en op zoek naar hulp om met haar verdriet om te gaan, maakt een nieuwe pagina aan met het onderwerp: ‘Hoe om te gaan met het verlies van een geliefde echtgenoot tijdens de SVO.’ Ze schrijft:
Alisha, 12 november 2023, 13:27
Mijn man is omgekomen tijdens de SVO op 29 oktober. Ik kan nog steeds niet bevatten wat er is gebeurd. De begrafenis is al geweest, de grond onder mijn voeten verdween toen mensen uit zijn eenheid kwamen vertellen dat hij was omgekomen. Deze SVO heeft me een geliefde en dierbare persoon afgenomen, iemand die voor mijn dochter en mij de hele wereld was. Hij is twee weken na zijn verlof omgekomen. Waarom werd juist hij naar die positie gestuurd? Meteen na terugkomst stuurde de commandopost hem daarheen. Van iedereen die daar was, is alleen hij omgekomen. Waarom zo’n absurd einde?
Al snel komen er reacties van lotgenoten die op dezelfde wijze hun man zijn verloren. Onder hen een gebruiker met de naam Katerinka-us. Zij schrijft: ‘Ik sta zelf nog bijna aan het begin van mijn verdriet (ik verloor mijn man op 21 september van dit jaar). Schrijf over alles wat je op je ziel hebt. Hier zullen ze naar je luisteren.’ Of gebruiker Tatjana1987, zij schrijft: ‘Goedendag! Mijn oprechte deelneming!!! Mijn geliefde man is ook omgekomen tijdens de SVO. We hebben een zoon van 16 jaar. Voor hem leef ik nog.’ Alisha reageert:
Alisha, 12 november 2023, 17:23
Heel erg bedankt, Tanja, voor je steun! Het is nu heel moeilijk voor mij, ik mis hem enorm. We hebben een dochter van 4,5 jaar, een kleine kopie van papa. Ze begrijpt niet dat papa er niet meer zal zijn. Het moeilijkste moet nog komen: we moeten de dienstwoning ontruimen, spullen verzamelen; alles herinnert aan hem. Alles. Zijn spullen ruiken naar hem. En ik geloof het nog steeds niet...
Heldenhuwelijk
Naast berichten over haar verlies schrijft Alisha over de militaire loopbaan van haar man. ‘Mijn man was er [in Oekraïne] vanaf het begin. Hij had zelden verlof. Het commando liet hem niet gaan,’ schrijft ze. Alisha deelt haar gevoelens van ongeloof naar aanleiding van zijn overlijden. ‘Hij redde zijn eenheid, maar zelf stierf hij. Mijn man werd 31 op 17 oktober, en die dag ging hij weer terug.’
Ze spreekt vol lof over haar man en zijn positie binnen het leger. Uit bronnen blijkt dat haar man diende in de 106e Garde Luchtlandingsdivisie. Voor zijn verdiensten binnen het leger ontving hij de medaille ‘Voor Moed’, die wordt toegekend aan militairen die zich hebben ingezet voor de verdediging van de Russische staat en haar belangen. Ook ontving hij de Zjoekov-medaille. Postuum werd daar nog de Orde van Moed aan toegevoegd.
Alisha, 13 november 2023, 08:39
Ik ben ontzettend trots op mijn man! Hij hield echt van zijn beroep, hij had het zelf gekozen. Er waren geen militaire mensen in onze familie, hij is de eerste! Hoe moeilijk het ook voor hem was, hij gaf zich voor de volle 100 procent. Hij was een opgeleide officier! En hij is als een held omgekomen! Ik mis hem ontzettend!
Ook reacties van andere vrouwen haken in op het heldendom van gesneuvelde mannen. Iemand met de gebruikersnaam SprankjeHoop schrijft: ‘Ik lees veel over meisjes met helden-echtgenoten en zie hoeveel ze gemeen hebben. Zo was mijn echtgenoot de beste mijnenruimer van de eenheid; de commandant zegt dit elke keer tegen mij.’
Het benoemen van de heldenstatus past in een groter plaatje van heldenverering binnen de Russische (militaire) traditie. Ook in de propaganda speelt dit een prominente rol. Al op jonge leeftijd leren kinderen op school over het belang van patriottisme en heldendom. Dat de herdenking van Jalovets op zijn oude school plaatsvond en dat in de beschrijving sterk wordt ingegaan op zijn heldenstatus, die voor gesneuvelde soldaten alleen maar toeneemt, past in deze lijn. Ook in de wijze van rekrutering van nieuwe militairen, bijvoorbeeld via militaire reclamespotjes, neemt heldendom een belangrijke positie in.
Gedenkplaat ter ere van Vladimir Jalovets op zijn oude school, waarop melding wordt gemaakt van zijn 'heldhaftige dood in de Speciale Militaire Operatie'. Foto: @KilledInUkraine
Alisha heeft kritiek op de wijze waarop het Ministerie van Defensie mannen selecteert voor de oorlog. Sinds de start van de invasie zijn er verschillende methoden toegepast om soldaten te werven, variërend van financiële prikkels en propaganda tot controversiële praktijken zoals het rekruteren van gevangenen. Het Kremlin biedt aantrekkelijke salarissen, een strategie die vooral in armere lagen van de bevolking aanslaat.
Alisha, 19 november 2023, 16:53
Ik kan niet accepteren dat deze onrechtvaardigheid bestaat, dat er iedere dag mensen sterven, terwijl anderen in vrede leven. Mijn man was een officier en kreeg een bevel, dat was niet bespreekbaar. Ik wist met wie ik mijn leven verbond, ik droomde ervan de vrouw van een officier te worden, ik was bereid alle lasten van de militaire dienst te dragen, maar ik had nooit kunnen bedenken dat als ik mijn leven met een militair zou verbinden in vredestijd, hij zou sterven tijdens de SVO.
In haar post richt Alisha zich tot mannen die onderduiken om te ontsnappen aan de militaire dienstplicht. Naar aanleiding van de mobilisatie die in september 2022 werd aangekondigd, verlieten veel mensen het land of zorgden ervoor dat zij niet langer woonden op het adres waar ze formeel stonden ingeschreven. Hierdoor werd het voor de overheid moeilijker om hen te bereiken. Als tegenmaatregel verbood het Kremlin mensen die een online oproep voor het leger hadden ontvangen om het land te verlaten. Wanneer men na een oproep niet binnen twintig dagen op het wervingskantoor verschijnt, volgen er straffen. De man van Alisha had als beroepsmilitair echter weinig keuze.
Ik geloofde zijn woorden toen hij op onze trouwdag zei: ‘Vandaag trouw je met een cadet, maar ik hoop dat je later de vrouw van een generaal zult worden.’ Hij stierf als kapitein. Het zou me niet moeten kunnen schelen wat anderen die niet door de SVO zijn geraakt doen. Maar toch doet het me zo’n pijn wanneer ik lees over kennissen van mijn man die zich verstoppen in schuilkelders en zichzelf als helden voordoen.
Wantrouwen
Naast wantrouwen rondom rekrutering en onderduiken, leidt de informatie rondom de dood van haar man bij Alisha tot vragen. Ze heeft het idee dat er informatie wordt achtergehouden en richt zich in haar berichten tot de kameraden van haar man én hun leiders.
Alisha, 19 november 2023, 23:13
Het wordt nog erger voor me omdat ik de waarheid over de dood van mijn geliefde niet kan achterhalen! Het is zo vreemd, mysterieus en absurd. Waarom doe ik dit? Ik geloof de versies die zijn kameraden geven niet; iemand liegt. Hij is niet gestorven door een fout of domheid van zijn kant, er klopt iets niet. Van de vijf mensen die bij hem waren, is alleen hij omgekomen. De versies van de kameraden zijn verschillend. Er moet iets verborgen worden. Ze hebben het bevel om te zwijgen.
Deze vragen rondom de dood van haar man zijn niet uniek voor de situatie van Alisha. Al in een vroeg stadium van de oorlog kwamen er berichten naar buiten die erop wezen dat het voor nabestaanden van omgekomen Russische militairen moeilijk is om informatie over hen te vinden. Hierom maken veel Russische families gebruik van Oekraïense bronnen op sociale media of van vrijwillige initiatieven die foto's van omgekomen militairen delen. Dat dit gebrek aan openheid van Rusland over militaire verliezen leidt tot onzekerheid en emotionele belasting bij nabestaanden laat zich raden. Alisha vervolgt haar bericht:
Vooral een van de kameraden, die om onbekende redenen zijn verlof met een week heeft verlengd, blijft me onrustig maken. Mijn man was slechts twaalf dagen met verlof, en bij hem duurt het nu al twintig dagen. Eerst werd hij niet op verlof gestuurd, maar meteen nadat mijn man omkwam wel. Het lijkt wel alsof hij als een soort spion bij de begrafenis en herdenkingen was.
Zijn heldendaad werd zelfs niet gewaardeerd door het leiderschap. Het is pijnlijk. Maar ze kunnen alles zeggen wat ze willen, zelfs in de eenheid wisten ze niet precies op welke dag hij omkwam. Deze kilte van het leiderschap en van sommige personen in het bataljon is gewoon vernietigend.
Het vertrouwen van Alisha is laag, maar ondanks dat ze twijfelt over de toedracht van de dood van haar man leidt dit niet tot vragen over het waarom van de oorlog. Er volgt geen enkele verwijzing naar het Kremlin, de militaire staf of de president. Wat de daadwerkelijke beweegredenen van Alisha zijn voor deze houding weet alleen zij, maar het lijkt te passen in de bredere verhouding tussen staat en burger in Rusland.
Volgens de Russische politicoloog Greg Yudin slaagt het Kremlin erin om via propaganda en repressie de bevolking grotendeels onverschillig te maken. Dit leidt tot een apathische houding, een gebrek aan vertrouwen en lage politieke betrokkenheid.
Dit neemt niet weg dat er wel degelijk organisaties van echtgenoten en moeders zijn opgericht die eisen dat hun mannen terugkeren van het front. Vrouwen die in actie komen om hun mannen terug te halen zijn niet nieuw: ook tijdens de oorlogen in Afghanistan en Tsjetsjenië was er sprake van dergelijk verzet. Alisha trouwde daarentegen met een beroepsmilitair en geen dienstplichtige. Zij lijkt ondanks het overlijden van haar man en haar wantrouwen over de gang van zaken wel loyaal te blijven aan de militaire cultuur.
Vrouwen van Russische soldaten die dienen in Oekraïne leggen bloemen bij het Graf van de Onbekende Soldaat bij de muur van het Kremlin in Moskou, Rusland, 13 januari 2024. Foto: Sergei Ilnitsky / ANP / EPA
Heuveltje aarde
Alisha, 26 november 2023, 22:36
Meiden, ik heb een vraag. Tijdens de begrafenisceremonie op het kerkhof, nadat het kanonschot had geklonken en de kist was neergelaten, kwam er een vertegenwoordiger van het leger naar me toe en overhandigde me alle orden en medailles van mijn man, maar ook de Russische vlag die over de kist was gelegd tijdens de ceremonie. Is dit normaal? Of begrijp ik iets niet van militaire tradities?
Haar beschrijving lijkt een vrij gangbare militaire uitvaart te zijn binnen de Russische militaire traditie. Al geven verschillende bronnen ook een ander beeld van de omgang met gesneuvelde militairen. In een artikel op de Russische onderzoekssite Mediazona vertelt een Russische officier en militair psycholoog over de gang van zaken bij militaire uitvaarten. Deze zouden vaak slecht georganiseerd zijn, waarbij gewone soldaten zonder speciale training de leiding hebben. Deze soldaten hebben volgens de psycholoog geen idee wat ze tegen de nabestaanden moeten zeggen.
Ook krijgen veel militairen überhaupt geen uitvaart. De Russische viceminister van Defensie, Anna Tsiviljova, gaf afgelopen 26 november nog aan dat het ministerie 48.000 verzoeken voor DNA-tests heeft ontvangen van familieleden die informatie zochten over soldaten die tijdens de oorlog tegen Oekraïne als vermist zijn opgegeven. Voor hun nabestaanden is er geen militaire begrafenis, noch financiële vergoeding.
Alisha, 27 november 2023, 09:42
Ons werd ook voorgesteld om de baret aan de kist te bevestigen, maar we hebben dat geweigerd; mijn schoonmoeder heeft hem opgehaald. En de baret was ook niet van hem. Er werden twee vlaggen op de kransen geplaatst: de driekleur en de vlag van de luchtlandingstroepen. Het lijkt erop dat het overal verschillend is. Iedereen doet het op zijn eigen manier.
In een van haar laatste berichten schrijft ze:
Alisha, 09 dec 2023, 18:12
Ik vertrek nu uit Toljatti, deze week is voorbij gevlogen als één dag! Ik vertrek, maar mijn ogen zijn vol tranen. Ik betrap mezelf erop dat ik niet wil vertrekken. Hij is hier, ook al is het lichaam gestorven en de ziel in de hemel, in een andere wereld. Maar voor mij is hij nog steeds hier in Toljatti. Hij is daar, onder het heuveltje aarde.
Bram Jongejan heeft een lesbevoegdheid in maatschappijleer van de Hogeschool van Amsterdam en een master in Russische en Euraziatische studies van de Universiteit Leiden. Hij richt zich op verhalen uit Centraal- en Oost-Europa en Rusland.
