Dankzij de nakende Amerikaanse concessies aan Rusland heeft president Poetin weer wat respijt gekregen. Maar op één eis van Moskou heeft de VS nog niet gereageerd: gaat president Trump de economische sancties afzwakken, handhaven of juist aanscherpen? De westerse embargo’s hebben Rusland tot nu toe niet direct verzwakt. In autarkie kon de oorlogseconomie floreren. Maar hoe lang nog? Als alles bij het oude blijft, wordt 2025 volgens economen het jaar van de waarheid. Hubert Smeets schetst de Russische staats- en volkshuishouding.

Kantoor van de Centrale Bank van Rusland. Foto: Maxim Shipenkov / ANP / EPA

Na drie jaar oorlog is de Russische krijgsmacht voor zijn bevoorrading nu aangewezen op ezels. Bij gebrek aan gemotoriseerd vervoer schakelt het leger de pakdieren in om munitie en andere spullen naar het front te versjouwen. Ook paarden blijken een rol te spelen in de logistiek van de Russen. Militaire bloggers brachten het nieuws over de logistieke rol van de ezel een paar weken voor de derde verjaardag van de invasie op 24 februari naar buiten.

De patriottische Z-bloggers – Z is de letter die symbool staat voor de invasie – toonden zich verontwaardigd dat het ‘tweede leger ter wereld’ zich moet bedienen van ezels en paarden. Parlementslid luitenant-generaal Viktor Soboljov, lid van de defensiecommissie van de Staatsdoema, begreep de commotie juist niet. ‘Er is niets mis mee. Op dit moment zijn er grote problemen om de aanvalseenheden en andere legergroepen te voorzien van munitie, materieel en ook van voedsel. Als ezels en paarden munitie en ander materieel naar de frontlinies brengen, dan is dat prima. Tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog [Tweede Wereldoorlog – hs] werd een deel van onze artillerie door paarden getrokken. Ze bereikten zo Berlijn’, aldus Soboljov.

Beroepsmilitair Soboljov erkende overigens wel dat ezels en paarden het gebrek aan volwaardig transportmaterieel niet oplossen. Volgens het Internationaal Instituut voor Strategische Studies (IISS) in Zweden is de Russische krijgsmacht de afgelopen drie jaar minstens 14.000 pantserwagens, gevechtsvoertuigen en tanks kwijtgeraakt. Alleen al in 2024 gingen 3.700 pantservoertuigen aan het front verloren, heeft het IISS berekend.

Sovjetraketten hebben Venus bereikt

De inzet van ezels in de oorlog tegen Oekraïne roept herinneringen op aan de economische toestand van de Sovjet-Unie in de hoogtijdagen van de Koude Oorlog. Enerzijds was de Sovjet-Unie indertijd een nucleaire grootmacht, anderzijds was ze niet in staat haar burgers van hoogwaardige consumptiegoederen te voorzien. In zijn essay ‘Haalt de Sovjet-Unie 1984’ beschreef de politieke dissident Andrej Amalrik de paradox van het economische systeem van zijn vaderland zo: ‘De Sovjetraketten hebben Venus bereikt, maar de aardappels worden in het dorp waar ik woon met de hand gerooid.’

Amalrik schreef dit in 1969. Zeven jaar na zijn deadline 1984 hield de Sovjet-Unie inderdaad op te bestaan. Zijn er parallellen tussen toen en nu?

Op het eerste gezicht zijn die er niet.

In de jaren zeventig waren Oost en West weliswaar uit op détente, maar na de plaatsing van middellangeafstandsraketten (type SS20) in Oost-Europa en de Sovjetinvasie in Afghanistan van 1979 stond die ontspanningspolitiek een stevig militair-economisch antwoord niet in de weg. Voortrekkers van de benadering waren de Duitse sociaaldemocratische bondskanselier Helmut Schmidt (1974-1982) en de nieuwe conservatief-liberale Amerikaanse president Ronald Reagan (1980-1988). Het Atlantisch bondgenootschap stond links en rechts niet wezenlijk ter discussie. Nu doen de Verenigde Staten onder leiding van Donald Trump en J.D. Vance dat wel door territoriale en geopolitieke concessies aan het oorlogvoerende Rusland van Vladimir Poetin te doen en tegelijkertijd ideologisch afscheid te nemen van Europa.

Op het tweede gezicht is er ook geen analogie.

Medio jaren zeventig begon de Sovjeteconomie langzamerhand te stagneren. De planeconomie en het ‘administratieve commandosysteem’ van de communistische partij konden toen geen gelijke tred meer houden met de automatiseringsslag die de Westerse industriestaten maakten. Nu draait de Russische economie gestaag door. De groei is er een beetje uit, maar van een recessie is nog geen sprake, ondanks of dankzij de vernietigingsoorlog die het Kremlin in 2022 tegen Oekraïne ontketende.

Maar dat wil niet zeggen dat de Russische economie er na drie jaar oorlog op alle fronten florissant bij ligt. Volgens sommige economen kan in 2025 de wal het schip gaan keren.

Welvaartsfonds slinkt

Afgaande op de bekendste macro-economische criteria is er nog niet veel aan de hand. Volgens de voorlopige cijfers van de Centrale Bank van Rusland (CBR) is het nationaal inkomen in 2024 iets sneller gegroeid dan verwacht. Ondanks een ongekend hoge rentestand van 21 procent steeg het bruto binnenlands product (bbp) met 4,1 procent, waar aanvankelijk 3,8 procent was geraamd. De werkloosheid bleef met 2,3 procent historisch laag. Maar daar profiteert de Russische beroepsbevolking maar ten dele van. Tegenover de groei van het bbp staat dat de geldontwaarding een veel hogere vlucht nam dan bedoeld. De (officiële) inflatie vorig jaar steeg tot 9,5 procent. De regering wilde dat die binnen de 4 procent zou blijven. Ondanks de booming oorlogseconomie is de doorsnee Rus er niet op vooruit gegaan. Volgens de Russische Academie van Wetenschappen is de koopkracht nu vergelijkbaar met die in 2014, het jaar waarin Rusland de Krim annexeerde, en nog altijd lager dan in 2008, het jaar van de mondiale kredietcrisis.

Het Kremlin kan de oorlog niet tot de volgende ambtstermijn van Poetin in 2030 blijven financieren

De oorlogseconomie doet intussen ook een aanslag op het Nationale Welvaartsfonds van Rusland, de ‘spaarpot’ waarin een deel van de inkomsten uit de export van olie, gas en andere grondstoffen wordt belegd. Op 1 januari 2025 was het nationale fonds gevuld met 11.878 miljard roebel (krap 120 miljard euro). Alleen al in de maand december 2024 verstookte het welvaartsfonds ruim 12 miljard euro, nodig om het begrotingstekort van de overheid te dichten. De liquide activa in het fonds namen in 2024 daarom met een derde af. In drie jaar oorlog tegen Oekraïne zijn de vrije reserves met circa 75 miljard euro gekrompen. Per 2025 vormen ze 3 procent van het bbp. Voor de oorlog in 2022 begon, waren de liquide middelen uit het fonds goed voor 7,3 procent van het nationaal inkomen. Het fonds is nog niet leeg. Maar het tempo waarin het slinkt geeft wel een indicatie dat het Kremlin de oorlog niet tot de volgende ambtstermijn van Poetin in 2030 kan blijven financieren.

Made in Russia

Ook andere statistieken schetsen op middellange termijn een minder rooskleurig beeld dan de Centrale Bank van Rusland graag zou willen. Het investeringsklimaat verslechtert. 

De afgelopen drie jaar maakte de Russische oorlogsindustrie op een paradoxale manier gebruik van de westerse sancties tegen oligarchen en sectoren. Omdat talrijke Russische zakenlieden waren afgekoppeld van Europa en Amerika en dus niet vrijelijk op zoek konden naar het hoogste rendement op hun investeringen, konden ze hun geld bijna nergens anders dan in Rusland beleggen. Voordien hield de kapitaalexport min of meer gelijke tred met de uitvoer van olie, gas en andere grondstoffen. Vanaf 2022 lag de kapitaalvlucht aan banden. De Russische oorlogsindustrie voer er wel bij. Maar op langere termijn leidt het feit dat het Russische kapitaal min of meer in eigen land is opgesloten tot een stagnerende productiviteit en zodoende ook tot minder winstgevendheid.

Dat het investeringsklimaat er op achteruit gaat, blijkt nu al uit de ontwikkeling van de zogeheten ‘directe buitenlandse investeringen’ in Rusland. Sinds het begin van de oorlog zijn die bijna gehalveerd tot ongeveer 225 miljard euro per jaar. En dat ligt niet aan de circa 1.200 westerse investeerders die zich hebben teruggetrokken. Hun desinvesteringen hebben het сделано в России (‘made in Russia’) van de Russische concurrenten juist in de kaart gespeeld, daarbij meestal gesteund door de overheid met gunstige leningen onder de basisrente van 21% en andere privileges. In verschillende sectoren namen de winsten van Russische bedrijven een enorme vlucht.

Sancties omzeild

Maar dat kon alleen omdat Rusland via goedgezinde voormalige Sovjetrepublieken, zoals Kazachstan en Armenië, de sancties wist te omzeilen en zo toch westerse producten kon importeren. Zo werd Armenië ineens een auto’s exporterend land en Kazachstan een elektronicagigant. Als de VS en EU doorgaan met subsidiaire sancties tegen derde landen die zaken blijven doen met Rusland is dat geen eeuwig leven beschoren.

 Trailers met auto's bij het douanekantoor in de Armeense stad Gyumri, waar soms een kilometerslange karavaan met auto's klaarstaat voor export naar Rusland. Foto: Karen Minasyan / ANP / AFP

Die zorg leeft ook in het Kremlin. De Financial Times berichtte onlangs over een regeringsrapport van april 2024 waarin de leiding ervoor werd gewaarschuwd dat Rusland zijn greep op het ‘nabije buitenland’ in Centraal-Azië en de Kaukasus ziet verslappen. Als Rusland de oorlog tegen Oekraïne niet wint, zou dat proces zich kunnen versnellen, aldus het rapport. 

Ook andere en verder gelegen ‘vriendschappelijke landen’, zoals China, zijn gevoelig gebleken voor de secundaire sancties. De laatste jaren zijn investeerders uit die staten meer en meer afgehaakt. Op het jaarlijkse economische forum in Sint-Petersburg in december vorig jaar deed president Poetin voor het eerst zelfs geen moeite om aan buitenlandse investeerders een positief beeld van Rusland te verkopen.

Westen kan Euraziatische Economische Unie pijn doen

Volgens de in ballingschap levende Russische econoom Vladislav Inozemtsev zou het Westen veel meer kunnen en ook moeten inzetten op het verstoren van de economische banden tussen Rusland en dit ‘nabije buitenland’, zoals verenigd in de Euraziatische Economische Unie (EAEU), en de ‘vriendschappelijke’ staten elders. Omdat die steeds meer belangen hebben in westerse landen zouden veel voormalige Sovjetrepublieken, oog in oog met sancties, mogelijk eieren voor hun geld kiezen ten koste van de betrekkingen met Rusland. ‘Als het sanctieregime tegen Rusland (zelfs als het alleen om handels- en technologiesancties gaat) wordt uitgebreid naar de landen die een gemeenschappelijke douaneruimte met Rusland delen, zal de Euraziatische Economische Unie waarschijnlijk ophouden te bestaan’, meent Inozemtsev.

Volgens Inozemtsev is er vanaf het begin een weeffout in het westerse sanctieregime geslopen. De sancties richten zich tegen het bewind in het Kremlin en niet tegen Rusland als zodanig. ‘Het Westen is niet van plan om de orde van de Koude Oorlog te herstellen. Toen vocht het Westen tegen de communistische dreiging, niet alleen tegen enkele manifestaties ervan’, aldus Inozemtsev. ‘Nu wordt Rusland nog steeds behandeld als een ‘normaal land’, dat tijdelijk is afgeweken van zijn koers, terwijl van zijn satellieten wordt verwacht dat ze zich houden aan elementaire westerse gedragsnormen’.

Amerikaanse sancties en de olieprijs

Cruciaal is dan ook of en welke plannen met het huidige sanctiebeleid de Amerikaanse regering heeft. Als de geopolitieke concessies, die Trump en Hegseth hebben gedaan nog voordat de Verenigde Staten en Rusland in Saoedi-Arabië aan tafel zouden gaan, de stemming in Washington weergeven, dan krijgt de belegerde Russische economie respijt. De opmerking van Trump dat Rusland moet kunnen terugkeren in de G8 wijst in die richting.

Het 'drill, baby, drill' van Trump kan voor Rusland voor grote problemen zorgen 

Mocht Trump er toch op uit zijn om Rusland uit te schakelen als handelsconcurrent op bijvoorbeeld de Europese energiemarkt, dan wacht de Russische oorlogsindustrie zwaardere tijden. Als de Amerikaanse regering er tegelijkertijd in zou slagen om de olie- en energieprijzen te drukken om de eigen bedrijvigheid in het kader van het ‘drill, baby, drill’ uit MAGA op te stuwen, dan rijzen er nog grotere problemen. In dat geval wordt het voor de regering in Moskou steeds moeilijker om de schoorstenen te laten roken door van overheidswege met subsidies en andere stimulerende maatregelen te blijven strooien. Als het Kremlin het om binnenlands politieke redenen dan ook nog eens niet aandurft om arbeidsmigratie te bevorderen waarmee de lonen kunnen worden gedrukt en de krapte op de arbeidsmarkt kan worden verlicht, kan de wal het schip gaan keren.

Verslaafd aan oorlogsindustrie

Zij het niet op korte termijn, denkt de Oekraïense financieel analist Alexander Kolyandr, onder meer werkzaam voor de economische website The Bell. ‘De Russische economie kan de ontberingen, die worden veroorzaakt door de lagere olieprijzen, een aanhoudende daling van het arbeidsaanbod, de aanhoudende effecten van strengere sancties en een voortzetting van fiscale stimuli, misschien een jaar of twee volhouden. Maar het is moeilijk voor te stellen hoe de economie kan blijven groeien en de bevolking gevoed kan blijven als al deze obstakels op de lange termijn blijven bestaan’, schreef Kolyandr recent in een essay voor het Center for European Policy Analysis (CEPA).

Militaire parade op de Russische Dag van de Overwinning op 9 mei 2024. Foto: Yuri Kochetkov / ANP / EPA

Deze vooruitzichten staan volgens Kolyandr los van de vraag of en hoe de oorlog tegen Oekraïne wordt beëindigd. ‘Rusland is verslaafd geraakt aan militaire uitgaven. Of de oorlog nu eindigt in een blijvende vrede of een fragiel staakt-het-vuren, het land zal zijn strijdkrachten opnieuw moeten opbouwen, wat wel acht jaar kan duren. Historisch gezien krijgen landen een jaar of twee na het einde van oorlogen te maken met teruglopende werkgelegenheid en pieken in werkloosheid, of ze nu winnen of niet. Zo hadden de geallieerde landen na beide wereldoorlogen niet genoeg banen voor gedemobiliseerde soldaten en werknemers in de defensie-industrie. Ze probeerden de uitgaven te beteugelen door middelen te verplaatsen naar civiele productie’, aldus Kolyandr. Het Kremlin zou het volgens hem omgekeerd aanpakken. Mede omdat Rusland nog steeds een relatief lage staatsschuld heeft, zou het kunnen proberen een recessie te voorkomen door juist overheidsgeld te blijven besteden aan de oorlogsindustrie.

Technologisch op achterstand geraakt

Op langere termijn is dat echter geen oplossing. ‘Rusland blijft technologisch achterop en is afhankelijk van hightech import. Rusland is geen substantiële speler in een van de geavanceerde technologieën, van kunstmatige intelligentie tot biotechnologie. Het land worstelt zelfs om oudere technologische doelen te halen’, stelt Kolyandr. Omdat het ook voor microchips, luchtvaart, machines en scheepsbouw spullen moet importeren, wordt het voor Rusland lastig om een technologische doorbraak in productiviteit te bewerkstelligen die vergelijkbaar is met die van de jaren dertig in de vorige eeuw of rond de eeuwwisseling. ‘De demografische neergang, de afnemende kwaliteit van het universitaire onderwijs, verbroken banden met internationale instituten en de brain drain verergeren het probleem’, aldus Kolyandr.

Maar wanneer die problemen zo manifest worden dat ze hele Russische economie meesleuren is op dit moment moeilijk te voorspellen. Zelfs als de knieval van de Amerikaanse regering zich tot het territoriale en geopolitieke domein beperkt en Trump de economische sancties juist wil aandraaien, al is het maar omdat hij Rusland definitiever van de Europese energiemarkt wil verdrijven en Europa wil pushen tot een verslaving aan Amerikaans gas en olie, dan nog is de vraag wanneer de Russische oorlogsindustrie echt in de gevarenzone komt.

Aleksandr Kolyandr beantwoordde die vraag recent met een grap. ‘Opeens komt er een lawine van voorspellingen over de dreigende economische ineenstorting van Rusland over ons heen. Waarschijnlijk aanstaande dinsdag of zo. Wat kan ik zeggen? De rabbijn stelde Moos aan als dorpswachter. “Ik zit hier de hele dag op straat te wachten op de Messias. Het loon is niet zo goed, maar het is wel een vaste baan”.’