Met de nieuwe Amerikaanse regering staat de Europese orde plots op z’n kop. Nu president Trump bereid lijkt om Oekraïne op een presenteerblaadje aan Poetin te geven, is de vraag of de Baltische Staten ook moeten vrezen voor hun veiligheid. Of is Trump een blessing in disguise? Jelle Baartmans neemt de veiligheidsarchitectuur van de regio onder de loep. 

Spaanse ruiters als anti-tankwal aan de Letse grens met Rusland. Foto: Gints Ivuskans / ANP / AFP

President Trump en zijn gevolg hebben de afgelopen weken meerdere bommetjes gelegd onder het Europese veiligheidsperspectief. De verontwaardiging in verschillende Europese hoofdsteden was daarom groot na de fameuze optredens van onder meer defensieminister Pete Hegseth in Brussel, vicepresident J.D. Vance in München en Trump zelf die in Mar-a-Lago niet Rusland maar Oekraïne de schuld gaf van de oorlog.

Terwijl Amerikaanse en Russische delegaties onderweg waren naar Riyad om de onderhandelingen over het lot van de Oekraïners af te trappen, organiseerde Emmanuel Macron in Parijs een spoedberaad over de Europese veiligheidsorde. De Nederlandse defensieminister Ruben Brekelmans sprak openlijk zijn zorgen uit om een ‘grotere dreiging’ in de Baltische Staten. Begrijpelijk. 

Hoe staat de oostgrens van de NAVO ervoor?

In meerdere Midden- en Oost-Europese NAVO-lidstaten wordt de nieuwe wind die vanuit het Witte Huis over Europa waait met enige ironie bekeken. Enerzijds lijkt de regering-Trump de Amerikaanse toewijding aan de NAVO met speldenprikjes ter discussie te stellen. Anderzijds zegt zij precies wat landen als Polen, Estland, Letland en Litouwen denken: namelijk dat de defensie-uitgaven in Europa omhoog moeten. 

Door hun geografische ligging en historische ervaringen met Rusland nemen deze landen aan de oostgrens van de NAVO hun defensie al langer serieuzer dan hun West-Europese partners. Waar Nederland in 2024 voor het eerst voldeed aan de bekende 2%-norm van de NAVO, doen Polen en de drie Baltische Staten dat al sinds 2018.

Dat deze landen hetzelfde willen als Trump komt niet noodzakelijkerwijs voort uit een gedeeld belang. Zo zei Vance in München dat Europa meer bedreigd wordt door zichzelf dan door Rusland, een uitspraak die in de door Rusland geplaagde Baltische Staten de nodige wenkbrauwen deed fronsen. 

De Amerikaanse vicepresident Vance tijdens zijn speech op de Veiligheidsconferentie van München, waar hij Europa flink de les las. Foto: Thomas Kienzle / ANP / AFP

Maar heiligt het doel niet de middelen? Voor de Polen en Balten is er nu ook een kans om mee te varen op de schokgolf die Trump teweeg heeft gebracht en eindelijk echt momentum te genereren voor serieuze investeringen in de Europese defensie. Anno 2024 gaven Polen en Estland volgens voorlopige cijfers met respectievelijk 4,12% en 3,43% van alle NAVO-leden het grootste deel van hun bruto binnenlands product (bbp) uit aan defensie. Letland en Litouwen volgen op een vierde (na de VS) en zesde (na Griekenland) plaats met 3,15% en 2,85%.

Baltische spagaat

De houding van de regering-Trump dwingt met name de drie Baltische landen, die Oekraïne door dik en dun hebben gesteund, niettemin ook in een spagaat. De wijze waarop de Amerikanen over het hoofd van de Oekraïners met Poetin onderhandelen, en in woord al voor de start van de onderhandelingen serieuze concessies deden, kan in Tallinn, Riga en Vilnius op weinig waardering rekenen. EU-buitenlandchef en voormalig premier van Estland Kaja Kallas sprak van een ‘dirty deal’ als Europa niet wordt betrokken bij de onderhandelingen. Anderzijds stelde defensieminister Hegseth in Brussel dat de VS ‘toegewijd’ is aan het ‘fantastisch bondgenootschap’ dat de NAVO is, maar dat Europa wel meer moet uitgeven. En daarover zei diezelfde Kallas in januari al: ‘President Trump heeft gelijk dat we niet genoeg uitgeven’. Als premier van Estland hamerde ze eerder ook al op de 2%-norm, die destijds lang niet door alle lidstaten werd gehaald. Dat deed toenmalig premier van Letland Krišjānis Kariņš zelfs al in 2019, lang voor de grootscheepse Russische invasie van Oekraïne in 2022.

'Luister naar wat Amerikaanse presidenten al veertien jaar zeggen'

Diezelfde Kariņš, tegenwoordig actief als consultant, stelde na afloop van de Veiligheidsconferentie in München dat Europa zich niet moet laten meeslepen door het terugkerende pleidooi van Emmanuel Macron voor meer ‘strategische autonomie’ voor de EU, maar vooral goed moet luisteren naar de boodschap uit Washington om serieus te investeren in de Europese defensie. ‘Het zou het beste zijn geen aanstoot te nemen aan de uitspraken van de Amerikaanse vicepresident in München, maar om in acht te nemen wat alle Amerikaanse presidenten al veertien jaar zeggen’, aldus Kariņš. Dat Europa gepasseerd wordt in de onderhandelingen tussen de VS en Rusland is volgens Kariņš een logisch gevolg van de ‘perceptie van de irrelevantie van de EU’ op militair vlak.

‘Prik door Trump-retoriek heen’

De Litouwse president Gitanas Nausėda was ook bij de Veiligheidsconferentie in München en zag in de speech van J.D. Vance geen bedreiging voor de goede betrekkingen tussen Europa en de VS. ‘Volgens mij gaat dit niet over de trans-Atlantische band; die blijft sterk. Wij zijn klaar om onze verantwoordelijkheid te pakken en onze defensie-uitgaven te verhogen’, zei hij. Litouwen zit al rond de 3% van het bbp, maar wil naar 5 à 6% toe. Dat er harde woorden vallen binnen de NAVO vindt Nausėda niet erg. ‘Als dat leidt tot hogere defensie-uitgaven in Duitsland, Frankrijk, Spanje en andere landen vind ik het oké. We moeten ons realiseren dat Rusland ook de komende twintig à dertig jaar een bedreiging blijft. [...] Poetin stopt niet bij Oekraïne.’

Defensie-expert Nele Loorents van het Internationale Centrum voor Defensie en Veiligheid (ICDS) in Estland stelt tegenover RAAM dat Europa er goed aan doet door de harde en soms impulsieve woorden van de Amerikaanse president heen te prikken. ‘De retoriek van Trump is niet behulpzaam of verbindend, maar de urgentie van zijn boodschap wordt in de Baltische Staten wel gesteund’, aldus Loorents. ‘De Balten pleiten al jaren voor een sterkere Europese defensie’. Verwijten aan hun West-Europese partners zullen we vanuit de drie landen echter niet snel horen, verwacht Loorents: ‘We moeten vooral kalm en pragmatisch blijven. Bij paniek en onderling gekibbel in Europa is alleen Poetin gebaat.’

NAVO kwetsbaar: de Suwałki-corridor

Maar hoe zit het eigenlijk met de betrokkenheid van de regering-Trump bij de veiligheidssituatie in het Balticum? Bang voor een Amerikaanse exit uit de NAVO is men er niet, maar wat als Trump de Amerikaanse troepen terugtrekt uit de regio? Estland, Letland en Litouwen vormen op de kaart een kwetsbare ‘staart’ van het NAVO-grondgebied. Over land zijn zij enkel met de rest van de alliantie verbonden via de Suwałki-corridor langs de grens van Litouwen en Polen. Het woord corridor is op zijn plaats: deze Litouws-Poolse landsgrens beslaat hemelsbreed iets meer dan 60 kilometer tussen Belarus en de Russische exclave Kaliningrad. Daarmee is het een kwetsbaar stukje NAVO-gebied. Via het bevriende Belarus en het zwaar gemilitariseerde Kaliningrad zou Rusland de Baltische Staten via deze corridor in theorie kunnen afsluiten van de rest van het bondgenootschap.

De ‘Enhanced Forward Presence’ van de NAVO in de Baltische Staten op de kaart (exclusief aanvullende aanwezigheid van Amerikaanse troepen in de drie landen). De grens tussen Litouwen en Polen is de Suwałki-corridor. Afbeelding: NAVO

Om die kwetsbaarheid te compenseren, en om de Balten ervan te verzekeren dat zij kunnen vertrouwen op Artikel 5 (‘een aanval op één lidstaat is een aanval op alle lidstaten’) heeft de NAVO een zogeheten Enhanced Forward Presence (EFP) opgebouwd in de regio. Daarnaast zijn Amerikaanse militairen gestationeerd op verschillende plekken in Estland, Letland en Litouwen. Numeriek stelt deze NAVO-aanwezigheid niet enorm veel voor: het gaat om enkele duizenden militairen. De afschrikkende werking zit ‘m in de aanwezigheid van de verschillende nationaliteiten. De Amerikanen hebben met hun troepen skin in the game in de veiligheid van de Baltische Staten. De EFP staat in Estland, Letland en Litouwen onder commando van respectievelijk het Verenigd Koninkrijk, Canada en Duitsland. Nederlandse troepen bevinden zich in Litouwen. De boodschap aan Poetin is: kom je aan de Baltische Staten, dan kom je ook aan Amerikaanse, Britse, Duitse en Franse militairen.

Wat als Poetin nog meer eisen stelt?

Nu de regering-Trump zich bereid toont tot serieuze concessies aan Poetin – Oekraïne moet een deel van zijn grondgebied afstaan en kan geen lid worden van de NAVO – rijst de vraag wat Trump nog meer bereid is op tafel te gooien. 

Politicoloog Māris Andžāns van het Centrum voor Geopolitieke Studies in Riga vindt de situatie ‘alarmerend’. Andžāns sluit niet uit dat Poetin eisen gaat stellen over de aanwezigheid van NAVO-troepen (waaronder Amerikanen) aan de Russische grens. De vraag is hoe Trump daarop zou reageren. Zou hij bereid zijn Amerikaanse militairen terug te trekken uit het Balticum? Volgens de Financial Times leeft die vrees onder Europese functionarissen wel degelijk. 

Loorents, die is gespecialiseerd in Amerikaans trans-Atlantisch veiligheidsbeleid en afschrikking in de Baltische regio, verwacht niet dat het zo’n vaart zal lopen. ‘Er wordt veel gespeculeerd, maar er is geen reden om te twijfelen aan het commitment van de VS.’

De Litouwse president Gitanas Nausėda bij een bezoek aan de Suwałki-corridor met zijn Poolse ambtsgenoot Andrzej Duda. Foto: Wojtek Radwanski / ANP / AFP

Een Europa dat militair op eigen benen staat, daar zijn ze in de Baltische Staten dan ook niet mee bezig. Wel moet het continent zich volgens Loorents om een andere reden versterken: ‘We moeten ons richten op de militaire capaciteiten die in Europa ontbreken en waarvoor we afhankelijk zijn van de VS. Dat heeft niets te maken met angst voor een Amerikaanse NAVO-exit. Het gaat om het vermogen om overal onderling snel versterking te kunnen bieden wanneer er iets gebeurt. Dat hoort bij afschrikking.’

Beladen NAVO-top in Den Haag

Duidelijk is dat de eerstvolgende NAVO-top in Den Haag op 24 en 25 juni een beladen bijeenkomst wordt. Als het aan de Letse president Edgars Rinkēvičs ligt – die na afloop van de Veiligheidsconferentie in München op X schreef: ‘Never stop panicking’ – wordt dan in Nederland afgesproken dat de lidstaten minimaal 3% van hun bbp gaan uitgeven aan defensie. Aan de Baltische Staten zal het niet liggen, die hebben alle drie al aangekondigd naar de 5% te gaan.

Dat dat pijn gaat doen in de begroting is een understatement. De regering in Estland heeft al toegegeven dat de stijging ten koste zal gaan van ouderschapstoeslagen, studiebeurzen en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. 

‘We wonen nu eenmaal naast Rusland, daar kunnen we niets aan doen’ 

Volgens Loorents bestaat er in de Baltische regio weinig controverse over de verhoging van de defensie-uitgaven, hooguit over waar het geld vandaan moet komen. ‘We hebben niet de illusie dat de veiligheidssituatie gaat verbeteren. We weten aan wie we grenzen en zijn de bezetting door de Sovjet-Unie niet vergeten.’ Zoals een voorbijganger op straat in Tallinn voor de camera van Deutsche Welle zei: ‘We wonen nu eenmaal naast Rusland, daar kunnen we niets aan doen.’ 

Dat ook de NAVO-landen die verder van Rusland liggen nu wakker lijken te schieten, is voor de Baltische Staten vast een welkome opsteker.