Een nijpend tekort aan arbeidskrachten dwingt het autoritaire regime in Belarus tot een opmerkelijke koerswijziging: president Aleksandr Loekasjenko wil tienduizenden arbeidsmigranten uit Pakistan aantrekken. Maar hoe haalbaar is dit zogeheten ‘Pakistan-plan’? En wat zegt deze diplomatieke toenadering over de geopolitieke positie van Belarus anno 2025? Dénis van Vliet boog zich erover.
Aleksandr Loekasjenko tijdens bijeenkomst over de Uniestaat tussen Belarus en Rusland, december 2024. Foto: Grigory Sysoyev / ANP / EPA
Aleksandr Loekasjenko, sinds jaar en dag president van Belarus, staat bekend om zijn bijzondere economische plannen. Zo stelde hij ooit voor om bananen te verbouwen in Belarus, en droomde hij ervan het land te transformeren tot een toeristische topbestemming. Half april kwam Loekasjenko opnieuw met een opvallend plan: hij wil de deuren wagenwijd openzetten voor arbeidsmigranten uit Pakistan om het tekort aan arbeidskrachten op te vangen.
Toeristen met rolkoffers blijven in Belarus vooralsnog een zeldzaamheid, en van bananenplantages is al helemaal geen sprake. Maar van het ‘Pakistan-plan’ lijkt serieus werk gemaakt te worden. Tijdens een bezoek van de Pakistaanse premier Shehbaz Sharif in Minsk gaf Loekasjenko aan dat hij tussen de 100.000 en 150.000 Pakistaanse gastarbeiders zou willen verwelkomen, liefst gezinnen. ‘Als we snel een luchtverbinding tussen Islamabad en Minsk opzetten en het verkeer goed regelen, geloof ik dat we veel vooruitgang zullen boeken’, verzekerde hij.
Sharif was al even enthousiast: ‘U zult zien dat onze mensen echt goed gekwalificeerd zijn en uw land kunnen helpen. Ze zijn hardwerkend, beschikken over vaardigheden en hebben gezinnen die ze kunnen ondersteunen.’ Aansluitend werden nog diverse overeenkomsten ondertekend over samenwerking op het gebied van landbouw, logistiek en defensie.
Waar komt deze opmerkelijke flirt tussen beide landen vandaan? En waarom heeft Belarus, een land waarvan de economie vooral drijft op de landbouw, de kunstmestindustrie en de fabricage van landbouwmachines, plots zoveel arbeidskrachten nodig?
Westerse sancties
Om die vragen te beantwoorden, moeten we eerst naar de stand van de Belarussische economie kijken. Ondanks zware westerse sancties vanwege de oorlog tegen Oekraïne – Belarus stond Rusland toe de grootschalige invasie in 2022 deels vanaf zijn grondgebied te lanceren – gaat het economisch goed met Belarus. Premier Roman Golovtsjenko meldde in januari trots dat Belarussische exporteurs in 2024 voor 50 miljard dollar aan goederen uitvoerden, een recordbedrag. Rusland was altijd al de belangrijkste economische partner, en is nu met 70 procent van de totale exportwaarde veruit de grootste afnemer.
Daarbij moet meteen aangetekend worden dat er vraagtekens te plaatsen zijn bij deze cijfers. De Friedrich-Ebert-Stiftung, een Duitse stichting verbonden aan de Sociaaldemocratische Partij, concludeerde in december dat economische stagnatie en andere negatieve ontwikkelingen vaak worden genegeerd of gebagatelliseerd door de Belarussische autoriteiten, terwijl officiële communicatie meestal een te positief beeld schetst van de situatie in het land.
Bezoek van Pakistaanse premier Shehbaz Sharif aan Aleksandr Loekasjenko. Foto: President Belarus
Datajournalist Alina Jantsoer stelt dat de manipulatie van economische cijfers door de autoriteiten is toegenomen sinds de invoering van sancties, waarvan sommige overigens al vóór de oorlog tegen Oekraïne om andere redenen waren ingesteld. Volgens haar, zo suggereerde ze vorig jaar tijdens een Europese conferentie van onderzoeksjournalisten, is het doel hiervan om sanctiemakers niet op ideeën te brengen. Immers, als uit de officiële statistieken blijkt dat de export van een bepaald product naar het Westen is toegenomen, bestaat het risico dat dit product aan de sanctielijst wordt toegevoegd. Desondanks slagen journalisten erin een redelijk realistisch beeld van de economie te schetsen, bijvoorbeeld op basis van cijfers van de neutrale Wereldbank.
Kentering
Wie deze cijfers erbij pakt, ziet dat premier Golovtsjenko gelijk heeft wanneer hij stelt dat Belarus voor een recordbedrag exporteert. Het bruto binnenlands product (bbp, de totale waarde van alle goederen en diensten die in één jaar binnen de landsgrenzen zijn geproduceerd) is volgens de Wereldbank sinds de oorlog tegen Oekraïne voor het eerst in jaren weer boven de 70 miljard dollar uitgekomen, een kentering na jaren van economische achteruitgang.
Deze neergang werd grotendeels veroorzaakt door de Russische annexatie van de Krim, die leidde tot sancties tegen Rusland en een afname van de Belarussische export naar het buurland, dat in een bespaarmodus was geschoten. Ook schrapte het Kremlin gaskortingen en oliesubsidies voor Belarus, waardoor ‘Made in Belarus’-producten wereldwijd duurder en minder concurrerend werden.
In 2022 pakte de Russische expansiedrang economisch gezien echter gunstig uit voor Belarus. Door de westerse sancties tegen Rusland gingen Russische bedrijven hals over kop op zoek naar alternatieve leveranciers, waarbij zij nog vaker dan voorheen uitkwamen bij Belarus. Hoewel ook Belarus werd getroffen door nieuwe sancties, werd het wegvallen van de export naar de EU ruimschoots gecompenseerd door de sterk toegenomen handel met Rusland. Daarnaast gingen Belarussische exporteurs actief op zoek naar nieuwe afzetmarkten, zoals China en Azerbeidzjan, die tegenwoordig grote hoeveelheden Belarussisch hout afnemen.
Massale protesten
Aan klandizie geen gebrek dus, maar wel aan arbeidskrachten. En dat hangt samen met een episode tussen de Krim-annexatie en de invasie in Oekraïne: de massale protesten na de frauduleuze presidentsverkiezingen van 2020, waarbij Loekasjenko zichzelf tot winnaar uitriep met 80 procent van de stemmen. De oppositie onder leiding van Sviatlana Tsichanouskaja claimde de overwinning, maar de protesten werden hard neergeslagen. Duizenden Belarussen werden gearresteerd en velen vluchtten naar het buitenland, waardoor de economie veel arbeidskrachten verloor.
Het Economisch Onderzoeksinstituut van het ministerie van Economie constateerde begin dit jaar dat er nog altijd sprake is van wegtrekkende jongeren en hoogopgeleiden, zonder overigens een aanleiding te noemen. Hienadź Korszunau, voormalig directeur van het Instituut voor Sociologie aan de Academie van Wetenschappen van Belarus, schat dat sinds de protesten van 2020 ongeveer 600.000 Belarussen hun land hebben ontvlucht. Ook in de officiële cijfers is een afname van de bevolking zichtbaar: volgens het nationale statistiekbureau Belstat daalde het aantal inwoners tussen 2020 en 2024 met circa 250.000, van 9,41 miljoen naar 9,16 miljoen.
Belarus heeft werk, maar mist mensen
Het personeelstekort in Belarus is het grootst in sectoren zoals de industrie, bouw, gezondheidszorg en techniek. Het probleem wordt nog eens versterkt doordat Belarussen, vooral jongeren, moeilijk te motiveren zijn voor banen waarbij handarbeid vereist is - een verschijnsel waarover ook in het Westen vaak wordt geklaagd. ‘Deze trend leidt ertoe dat bepaalde vacatures moeilijk vervuld kunnen worden’, schrijft recruiter Tatjana Dobrijanik in een blog voor Kadrovoye agentstvo – ‘het Belarussische Tempo-Team’.
In totaal staan er in Belarus bijna 200.000 vacatures open.
Belarus heeft kortom werk, maar mist mensen. ‘Een bijkomend gevolg van dat structurele tekort is een buitensporige loonstijging’, zegt Dzmitry Kruk, onderzoeker bij BEROC, een economisch onderzoeksinstituut dat zich richt op Belarus. Tegen RAAM vertelt hij: ‘Zolang er onvoldoende arbeidskrachten zijn, blijft de productie achter en zijn bedrijven eerder geneigd hogere lonen te betalen dan te innoveren. Op den duur is dat funest voor de economie. Daarom wordt er gezocht naar arbeidskrachten van buitenaf – liefst snel en in groten getale.’
Roebelkoers
Maar waarom moeten die per se uit het islamitische Pakistan komen, een land dat zowel geografisch, cultureel als religieus zo ver van Belarus afstaat? Het antwoord lijkt eenvoudig: omdat er dichterbij geen arbeidsmigranten te vinden zijn.
Ook Rusland kampt door zijn oorlog namelijk met aanzienlijke personeelstekorten: niet alleen veel Russen, maar ook migranten uit Oezbekistan, Kirgizië en Turkmenistan hebben het land verlaten. Door de sterk in waarde gedaalde roebel en Belarussische roebel is werken in Rusland en Belarus onaantrekkelijk geworden. Steeds meer migranten uit die landen kiezen daarom voor Kazachstan of EU-lidstaten, aldus een rapport van het International Centre for Migration Policy Development (ICMPD).
Maar er zit meer achter: volgens Kruk past het geflirt met Pakistan ook in de ‘Oosterse koers’ die Loekasjenko heeft uitgezet sinds zijn omstreden herverkiezing in 2020, toen hij alleen dankzij Russische steun aan de macht kon blijven. ‘Loekasjenko probeerde daarna een soort strategisch beschermheerschap van China te verkrijgen - als tegenwicht tegen Rusland. Economisch is hij afhankelijk van Rusland, maar politiek vormt dat een bedreiging. Hij weet dat die afhankelijkheid ooit kan worden omgezet in politieke eisen. Diversificatie is dus belangrijk voor hem.’
Het geflirt met Pakistan past in de ‘Oosterse koers’ die Loekasjenko heeft uitgezet
Alleen al de afgelopen vijf jaar vloog Loekasjenko drie keer naar China, maar hoewel de handel met dat land is toegenomen, heeft het hem politiek weinig opgeleverd. Rusland gaat onverdroten door met de vorming van de Uniestaat, een grenzeloze alliantie tussen de twee voormalige Sovjetrepublieken, waar vooral de Russische president Poetin tegenwoordig voorstander van is.
Plan B
De toenadering van Belarus tot Pakistan – met 241 miljoen inwoners en een economie die ongeveer even groot is als die van Spanje – kan in dit opzicht worden gezien als een plan B. Beide landen maken deel uit van de Shanghai Cooperation Organisation (SCO), een Euraziatische organisatie die zich naar eigen zeggen richt op veiligheid en stabiliteit, en waarin naast China ook landen als Rusland en India zitting hebben. Juist door binnen dit verband hun stem te laten horen, kunnen Belarus en Pakistan – waarbij Pakistan economisch sterk afhankelijk is van China en regelmatig de druk van deze ‘grote broer’ voelt – elkaar steunen in hun streven naar behoud van soevereiniteit.
Maar of dat indruk maakt op de grote spelers in het gezelschap? Kruk schudt zijn hoofd: ‘Pakistan heeft totaal geen invloed op Rusland.’
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
Analisten van de denktank iSANS, die zich inzet voor het bevorderen van democratie in Europa en Azië, vragen zich zelfs af of Belarus en Pakistan economisch iets aan elkaar hebben. ‘Ondanks de praat over ‘enorm potentieel’ blijft de daadwerkelijke samenwerking beperkt en pragmatisch: Belarus levert militaire en civiele apparatuur, kan helpen bij de modernisering van de landbouw of het bouwen van stedelijke infrastructuur. Pakistan stuurt op zijn beurt fruit, noten en medicijnen’, schrijven zij.
‘Koud en arm’
Ook die tienduizenden Pakistaanse arbeidsmigranten ziet iSANS niet snel in Belarus arriveren. ‘Pakistani hebben veel aantrekkelijker bestemmingen: de Golfstaten of het VK, waar ze salarissen van 2.000 tot 3.000 dollar kunnen verwachten, gevestigde gemeenschappen, gedeelde taal en religie, en officiële migratie-overeenkomsten. Belarus is daarentegen koud, arm en geïsoleerd.’
Kruk denkt daar anders over: in een land met zoveel inwoners als Pakistan is er altijd wel een groep die openstaat voor een avontuur ver weg. Bovendien wijst hij erop dat Belarus al enige ervaring heeft met Aziatische arbeidsmigranten. Halverwege het vorige decennium kwamen duizenden Chinezen naar het land om te werken aan Great Stone, een gigantisch industriepark net buiten Minsk, deels gefinancierd met Chinees geld en gelegen vlak bij de nationale luchthaven.
‘Druk op de grens’
Realistisch of niet, het ‘Pakistan-plan’ heeft veel stof doen opwaaien. Stanisław Żaryn, adviseur van de Poolse president Andrzej Duda, was een van de eersten die van zich liet horen. Polen heeft nog slechte herinneringen aan 2021, toen het regime van Loekasjenko bewust migranten over de Poolse, Litouwse en Letse grenzen duwde als reactie op EU-sancties na de herverkiezing van Loekasjenko. 'De plannen die Minsk nu heeft, kunnen wijzen op een nieuwe en nog grotere druk op de grens’, zei Żaryn tegenover de grote, conservatieve nieuwssite Niezależna (‘Onafhankelijk’).
Kruk begrijpt de zorgen, maar denkt dat het Loekasjenko in dit geval écht te doen is om meer arbeidskrachten. Wel voorziet hij een ander risico als de Pakistani daadwerkelijk naar Belarus komen: sociale onrust. ‘Je zag het al bij de bouw van Great Stone, in 2016 of 2017, toen er nog een beetje ruimte was voor debat. Veel mensen waren niet blij. Belarus heeft geen traditie van grootschalige immigratie. Dus ja, dit kan zeker sociale spanningen veroorzaken, ook onder Loekasjenko’s eigen achterban. Hij lijkt zich daarvan bewust, want in een verklaring zei hij: het gaat niet om massamigratie, het blijft beheersbaar. Maar als er echt massa’s arbeidsmigranten komen, zal dat de maatschappelijke realiteit ingrijpend veranderen.’
‘Boer met snor’
Die onderstroom van xenofobie liet zich al zien in de reacties van Belarussen op nieuwsberichten over het plan. Belarus bungelt in de Democracy Index van het Britse weekblad The Economist weliswaar ergens onderaan – op plek 156, tussen Rusland en Eritrea – maar over de komst van Pakistani naar hun land gaven internetgebruikers hun ongezouten mening. ‘Het eerste wat die lui zullen doen, is een moskee voor zichzelf eisen’, schreef iemand in de comments op Nasha Niva (‘Ons veld’), een van de oudste onafhankelijke kranten van Belarus. En: ‘Die boer met snor heeft het land zover gebracht dat we Pakistani moeten importeren.’
‘We willen van elke persoon eerst weten wie hij is’
Maar Loekasjenko is vastberaden. Enkele dagen na Sharifs bezoek onthulde hij tijdens een werkbezoek, ter gelegenheid van de Belarussische variant van de Landelijke Opschoondag, waar de nieuwkomers het hardst nodig zijn. Het gaat om Vitebsk, Gomel en Mogilev: oostelijke regio’s die kampen met bevolkingskrimp, het vertrek van jongeren en daarnaast ook nog eens ernstige vergrijzing. Ook noemde hij een dorp bij Brest, dicht bij de Poolse grens, waar de grote textiel van Baranovitsji staat. Tegelijkertijd onderstreepte hij, zich bewust van de gevoeligheid: ‘We willen van elke persoon eerst weten wie hij is.’
Dat Belarus kampt met een tekort aan arbeidskrachten, wordt ook niet betwist door de Belarussische econoom Lev Lvovsky. In zijn column in het verboden oppositiemedium Zerkalo (‘Spiegel’) schrijft hij dat er, naast het aantrekken van arbeidsmigranten, eigenlijk maar één andere oplossing resteert: het houden van eerlijke (presidents)verkiezingen. ‘Dat zou ervoor zorgen dat een deel van de mensen die het land om politieke redenen hebben verlaten, terugkeert. Maar blijkbaar is dat voor Loekasjenko onbespreekbaar.’