De verkiezing van Karol Nawrocki tot president van Polen markeert een nieuw hoofdstuk in de gespannen relatie tussen Polen en Oekraïne. Waar Polen sinds de Russische invasie van 2022 een van de trouwste bondgenoten van Kyiv is, groeit nu de ‘Oekraïne-moeheid’ onder de bevolking. Wat betekent de komst van deze conservatieve president voor de Poolse koers richting Oekraïne, Europa en Rusland? Dénis van Vliet zocht het uit.

De vers-verkozen Poolse president Nawrocki bij een verkiezingsbijeenkomst in Warschau kort voor de tweede ronde van de verkiezingen, op 25 mei 2025. Foto: ANP / Wojtek Radwanski / AFP

Ergens aan de rand van het piepkleine dorpje Domostawa, in het zuidoosten van Polen, staat sinds afgelopen zomer een twintig meter hoog monument. Het beeld toont een gekroonde Poolse adelaar, waarin een kruis is uitgespaard. In dat kruis staat een kind, gespietst op een drietand – het symbool van Oekraïne. Het monument herdenkt de tienduizenden Polen die tussen 1943 en 1944 in de historische regio Wolynië – ooit onderdeel van Polen, nu gelegen op het grondgebied van Oekraïne – door Oekraïense partizanen zijn vermoord.

Het is deze plek waar de rechts-nationalistische presidentskandidaat Karol Nawrocki (42) op 30 mei zijn laatste campagnedag doorbracht. Hij legde een krans bij het monument en herhaalde tegenover journalisten wat hij tijdens zijn campagne vaker had gezegd: zolang buurland Oekraïne het bloedbad van Wolynië niet erkent als genocide, kan het geen lid worden van allianties als de EU en de NAVO. De kwestie-Wolynië suddert al decennia, maar werd door Nawrocki tot verkiezingsthema gemaakt. Nawrocki is geen lid van PiS, maar werd wel door de partij gesteund – iets wat in Polen vaker gebeurt om ook niet-partijgebonden kiezers aan te spreken.

Karol Nawrocki op 30 mei voor het monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het bloedbad in Wolynië. Het toont een gekroonde Poolse adelaar, met in het midden een kind gespietst op een drietand – het symbool van Oekraïne. Foto: Facebook / Karol Nawrocki 

Twee dagen na zijn bezoek aan Domostawa won Nawrocki de presidentsverkiezingen met 50,9 procent van de stemmen, na een spannende race tegen de links-liberale Rafał Trzaskowski. Trzaskowski, burgemeester van Warschau en ondervoorzitter van regeringspartij Burgerplatform van premier Donald Tusk, pleitte juist – onder voorwaarden – vóór EU- en NAVO-lidmaatschap van Oekraïne. Tot diep in de verkiezingsnacht bleef het onduidelijk wie zou winnen. Of Nawrocki’s kranslegging hem net die paar procentpuntjes extra heeft opgeleverd valt moeilijk te zeggen, maar vaststaat dat het onderwerp Oekraïne een grote rol speelde in de verkiezingen.

Sinds de Russische invasie in 2022 was Polen een van de trouwste bondgenoten van Kyiv. Het stuurde als een van de eerste landen wapens, ving honderdduizenden Oekraïense vluchtelingen op en werd het belangrijkste doorvoerland voor westerse hulp. Maar na drie jaar oorlog is in Polen ‘Oekraïne-moeheid’ ontstaan: veel Polen raken uitgeput van de voortdurende aanwezigheid van Oekraïners, die bovendien steeds vaker als concurrenten worden gezien omdat zij bedrijven starten in Polen. Sinds de oorlog hebben zo’n één miljoen Oekraïners zich gevestigd in Polen, bovenop de 650.000 die er al woonden. Tegelijkertijd blijft Oekraïne een beroep doen op Poolse steun in de strijd tegen Rusland, waardoor het gevoel groeit dat er geen einde komt aan de offers die van Polen worden gevraagd.

Nieuwe president: koerswijziging of symboliek?

Nawrocki wordt soms onterecht vergeleken met de premiers van Hongarije en Slowakije, Viktor Orbán en Robert Fico, vanwege zijn kritische houding richting Oekraïne. Zijn positie is namelijk anders: als president van Polen – een functie die hij vanaf 6 augustus 2025 officieel zal bekleden – heeft Nawrocki vooral een ceremoniële rol en weinig directe invloed op het dagelijks beleid. Waar Orbán en Fico daadwerkelijk de koers van hun landen bepalen, is Nawrocki vooral een symbolisch staatshoofd. Zijn belangrijkste macht is het vetorecht, waarmee hij het parlement kan dwingen wetten te heroverwegen. Structureel beleid voeren kan hij niet.

Daarnaast is Nawrocki, anders dan Orbán en Fico, geen vriend van het Kremlin: hij staat in Rusland zelfs op een opsporingslijst (zie kader). Als voormalig directeur van het Instituut voor Nationale Herinnering, het ‘Poolse NIOD’, stond hij bekend om zijn felle kritiek op Russische geschiedvervalsing en inmenging. Nawrocki pleitte herhaaldelijk voor sancties tegen Moskou en voor militaire en humanitaire steun aan Oekraïne. Daarmee is hij eerder een tegenstander van Poetin in Europa dan diens bondgenoot.

Hoe valt dat te rijmen met zijn kritische houding tegenover toetreding van Oekraïne tot de EU en NAVO? Volgens Nawrocki is samenwerking alleen mogelijk als Oekraïne zijn eigen verleden onder ogen ziet en verantwoordelijkheid neemt voor historische misdaden. Door erkenning van het Poolse leed in Wolynië als voorwaarde te stellen, wil hij Oekraïne dwingen tot een pijnlijke, maar volgens hem noodzakelijke confrontatie met het verleden. Zo’n stap zou een toekomstig bondgenootschap juist versterken – de toetreding van Oekraïne tot de EU of NAVO sluit hij op termijn dan ook niet uit.

Wie is Karol Nawrocki?

Karol Tadeusz Nawrocki (1983) is geboren en getogen in de havenstad Gdańsk. Hij studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Gdańsk en promoveerde in 2013 op een onderzoek naar het anticommunistische verzet in Polen. Zijn vader, Ryszard Nawrocki, was draaier (metaalbewerker) en actief in de oppositie tijdens het communistische tijdperk, onder meer als lid van de vakbond Solidarność. Zijn moeder, Elżbieta, werkte in een drukkerij.

Nawrocki begon zijn loopbaan bij het Instituut voor Nationale Herinnering (IPN) en was later directeur van het Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdańsk. In 2021 werd hij benoemd tot voorzitter van het IPN. In die functie liet hij in het hele land Sovjetsymbolen verwijderen, waardoor hij in Rusland op een ‘gezocht’-lijst belandde vanwege het ‘vernietigen van historisch erfgoed’ en het ‘beledigen van de nagedachtenis aan Sovjetsoldaten’.

Campagne en electoraal landschap

Volgens de gezaghebbende Oekraïense journalist Igor Krawetz, die al decennia in Polen woont en werkt, gebruikte Nawrocki het Wolynië-bloedbad in zijn campagne vooral om duidelijk te maken dat de steun aan Oekraïne best een tandje minder mag. Dat heeft electorale redenen, legt hij uit aan RAAM. De nog altijd regerende president Andrzej Duda, net als Nawrocki gesteund door PiS, en de ten tijde van de invasie regerende PiS-premier Mateusz Morawiecki, hebben zich altijd als trouwe bondgenoten van Oekraïne gepresenteerd, zeker aan het begin van de oorlog.

Maar de rechts-conservatieve PiS-partij heeft inmiddels stevige concurrentie van Konfederacja aan de uiterst rechtse flank – de Poolse tegenhanger van Forum voor Democratie, die weinig op heeft met Oekraïne. Door het succes van Konfederacja bij de parlementsverkiezingen van 2023 kwam PiS zetels tekort om een rechtse meerderheid te vormen en kon het links-liberale Burgerplatform onder leiding van Donald Tusk een coalitie vormen zonder PiS.

Dénis van Vliet

Journalist

Dénis van Vliet is journalist. Hij volgt de ontwikkelingen in de (voormalige) Sovjet-Unie en Rusland al sinds zijn jeugd.

Bij de presidentsverkiezingen liet Konfederacja opnieuw van zich horen: hun kandidaat Sławomir Mentzen haalde in de eerste ronde zo’n 15 procent van de stemmen. Krawetz stelt dat Nawrocki daarom wel móést inspelen op de anti-Oekraïense retoriek van Konfederacja om te kunnen winnen.

Het gevolg: premier Donald Tusk krijgt vanaf dit najaar te maken met een president die hem op onderwerpen als Oekraïne, lhbti-wetgeving, Europese integratie en hervorming van de rechtspraak vaak regelrecht zal tegenwerken. Want behalve om Oekraïne draaiden de verkiezingen vooral om de botsing tussen traditioneel en modern Polen. Maar of kiezers zitten te wachten op voortdurende aanvaringen tussen de president en premier? ‘Het kan goed zijn dat mensen al snel helemaal moe worden van die politieke show’, zegt Krawetz.

Poolse-Oekraïense relatie: meer afstand dan gedacht

Wat betreft de relatie tussen Polen en Oekraïne wordt volgens Krawetz vaak vergeten dat de landen helemaal niet zo hecht zijn als West-Europeanen denken. Polen opende weliswaar direct de grenzen, bood miljoenen Oekraïners onderdak en hulp, en toonde een ongekende solidariteit en gastvrijheid, maar deed dat volgens hem ook uit eigenbelang. ‘De oorlog gaf Poolse burgers het gevoel dat ze eindelijk invloed konden uitoefenen, dat de wereld naar hen keek. In Nederland zagen jullie Polen als dapper, het land dat al snel tanks durfde te sturen. Maar dat is een fragmentarisch beeld. Tegelijkertijd waren er namelijk burgerpatrouilles van extreemrechts die aan de grens zochten naar Roma, Afrikaanse en Indiase studenten, terwijl zij óók het recht hadden om de EU binnen te komen als ze vanuit Oekraïne kwamen.’

Na drieënhalf jaar oorlog heeft het ‘ze zoeken het zelf maar uit’-gevoel de overhand gekregen, en niet alleen bij kiezers ter rechterzijde. ‘Nu overheerst vooral het gevoel: waarom is de oorlog nog niet gewonnen, waarom zijn de Oekraïners er nog steeds? Nawrocki is, zoals bekend, tegen de snelle NAVO- of EU-toetreding van Oekraïne. Voorlopig is dat vooral retoriek, maar het wantrouwen tegenover Oekraïne – vooral economisch, als concurrent – leeft inmiddels in beide Poolse politieke kampen’, meent Krawetz.

'Nu overheerst het gevoel: waarom zijn de Oekraïners er nog steeds?'

Om een voorbeeld te geven: ook de Burgerplatform-kandidaat Trzaskowski koos tijdens de campagne zijn woorden over Oekraïne zorgvuldig. Uitspraken zoals die van Tusk na zijn benoeming tot premier – ‘wij blijven krachtig pleiten voor volledige mobilisatie van de vrije wereld om Oekraïne te steunen’ – nam hij niet in de mond.

Opiniepeilingen en maatschappelijke trends

Een recente opiniepeiling laat zien waarom: Oekraïne is uit ‘de mode’ bij kiezers. Uit onderzoek van bureau CBOS in mei van dit jaar bleek dat slechts 30 procent van de Polen een positieve houding heeft tegenover Oekraïners, terwijl 38 procent negatief staat tegenover hun Oekraïense buren. Dit betekent een forse verschuiving ten opzichte van een jaar eerder, toen nog 40 procent positief was en slechts 17 procent negatief.

Gazeta Wyborcza, een van de grootste en invloedrijkste dagbladen van Polen, signaleerde die trend al in het najaar van 2023, vooral onder jonge Poolse vrouwen. De krant verwees toen naar onderzoek van de Universiteit van Warschau, waaruit bleek dat vooral vrouwen tot 29 jaar met een middelbare of hogere opleiding weinig op hadden met Oekraïners in hun land. Ten eerste uit vrees voor te veel concurrentie op de arbeidsmarkt, ten tweede uit zorg dat Oekraïense vluchtelingen potentiële echtgenoten zouden afsnoepen.

Boerenprotesten

Bekend zijn ook de protesten van Poolse boeren tegen de invoer van goedkoop Oekraïens graan. Sinds 2022 heeft de Europese Unie de importtarieven op Oekraïense landbouwproducten opgeheven, om de Oekraïense economie te steunen. Dit leidde ertoe dat grote hoeveelheden goedkoop Oekraïens graan op de Poolse markt terechtkwamen, waardoor de prijzen voor Poolse boeren kelderden en hun concurrentiepositie ernstig werd aangetast. De onvrede hierover is zo groot dat Poolse boeren nog steeds regelmatig samen met vrachtwagenchauffeurs de grensovergangen met Oekraïne blokkeren. De nu verkozen Nawrocki hengelde tijdens zijn campagne ook nadrukkelijk naar de gunst van die groep.

Overigens is ook het sentiment onder Oekraïners over Polen gedurende de oorlog niet verbeterd: waar in 2022 nog 46 procent een zeer positieve mening had over Polen, is dat in 2024 gezakt naar slechts 4 procent, blijkt een peiling van het Mieroszewski Centrum, een Poolse staatsinstelling die zich richt op het bevorderen van dialoog, begrip en samenwerking tussen Polen en de landen van Oost- en Centraal-Europa.

Russische invloed en historische rivaliteit

Hoewel ook landen als Moldova, Roemenië, Slowakije en Hongarije worstelen met een sterke anti-Oekraïense stroming, lijkt Polen zich op het eerste gezicht te onderscheiden doordat het Russische desinformatie en politieke beïnvloeding weet te weren. Maar volgens Krawetz is dat beeld niet helemaal juist: het zaadje voor de opgelaaide discussie over het bloedbad van Wolynië werd in 2013 geplant door een Kremlin-propagandist. ‘In 2013, ten tijde van de zeventigste herdenking van Wolynië, nam het Poolse parlement voor het eerst een document aan over het bloedbad van Wolynië dat uiteindelijk leidde tot binnenlandse erkenning van de Wolynië-affaire als genocide. Dat is te danken aan de Poolse Boerenpartij, die toen een man meenam naar Warschau: Vadym Kolesnitsjenko, een prominente propagandist van Kremlin-narratieven in Oekraïne ten tijde van de pro-Russische Oekraïense president Viktor Janoekovitsj.’

Krawetz: ‘Kolesnitsjenko sprak vooral met extreemrechtse politici over hoe ze samen met de Russen konden vechten tegen Oekraïense nationalisten, mensen die bijvoorbeeld de nationalist Stepan Bandera steunen (de zeer omstreden leider van de ‘Organisatie voor Oekraïense Nationalisten’ tijdens de Tweede Wereldoorlog, red.). Dit was het begin van een nieuw seizoen van Poolse historische politiek, een strijd tegen Oekraïense "helden".’

Rusland als lachende derde

De lachende derde in dit hele verhaal? Rusland. Terwijl de regering van Tusk in eigen land het weinig populaire standpunt ‘we staan onverwoestbaar achter Oekraïne’ probeert te blijven verkopen, krijgt het land nu te maken met een president wiens houding tegenover Oekraïne niet veel verschilt van die van de Amerikaanse president Donald Trump. De bekende Belarussische pro-Kremlin historicus Vadim Gigin – een graag geziene gast bij de tv-show van de Russische tv-propagandist Vladimir Solovjov – noemde de uitslag in de verkiezingsnacht daarom al ‘geweldig’ voor Rusland en Belarus.

‘Je zou kunnen zeggen dat deze uitslag maar weinig voor ons betekent’, schreef hij op zijn Telegramkanaal. ‘Maar dat is maar ten dele waar. In Polen streden twee pro-Amerikaanse kampen: de liberalen, gesteund door de Democraten van de VS en hun bondgenoten in de Brusselse bureaucratie, en de conservatieven, die hun blik op Trump richten. [...] De overwinning van Karol Nawrocki betekent een verdieping van de tegenstellingen en een verdere verscherping van de interne machtsstrijd binnen de politieke instituties. Polen gedraagt zich als een vijandige staat tegenover zowel Rusland als Belarus. Daarom is het in ons voordeel als de politieke crisis daar verder escaleert.’

‘Vruchtbare samenwerking’ 

Hoewel de uitslag voor Oekraïne niet bepaald gunstig was, feliciteerde de Oekraïense president Volodymyr Zelensky zijn toekomstige collega Nawrocki alsnog. ‘Door elkaar op ons continent te versterken, geven we Europa meer kracht in de mondiale concurrentie en brengen we de verwezenlijking van echte en duurzame vrede dichterbij’, schreef Zelensky op X. ‘Ik kijk uit naar een voortzetting van de vruchtbare samenwerking met Polen en met president Nawrocki persoonlijk.’

Oekraïense media waren terughoudender: in hun commentaren wezen ze erop dat Nawrocki tegen EU- en NAVO-lidmaatschap van Oekraïne is en veel waarde hecht aan erkenning van het bloedbad van Wolynië als genocide door Oekraïne, hoewel dat in Oekraïne nog altijd een zeer omstreden onderwerp is. Bij vergeldingsacties voor dat bloedbad, waarbij naar schatting tussen de 60.000 en 100.000 Polen omkwamen, werden door Polen namelijk zo’n 15.000 Oekraïners vermoord. Erkenning zou bovendien de legitimiteit van het Oekraïense onafhankelijkheidsstreven ondermijnen.

Oekraïne probeert diplomatiek te blijven

De reactie van Nawrocki op de felicitatie van Zelensky was ook niet bepaald bemoedigend. Hij schreef weliswaar de samenwerking met Oekraïne te willen voortzetten tegen de Russische agressor, maar wees ook op het ‘oplossen van lang uitgestelde historische kwesties’. Volgens commentator Krawetz betekent dit maar één ding: ‘Als Poolse politici over geschiedenis beginnen, betekent dat meestal dat ze niet weten wat ze met Oekraïne aan moeten. Oekraïne probeert diplomatiek te blijven, maar beseft nu dat Polen vooral theater maakt over geschiedenis.’

Nieuwe politieke onzekerheid

Rest de vraag of Polen de komende jaren nog wel bestuurbaar is. De Britse socioloog Gavin Rae, verbonden aan de Universiteit van Warschau en de progressieve Poolse denktank Naprzód (‘Voorwaarts’), vreest van niet. ‘Deze uitslag markeert het begin van een nieuwe fase van politieke onzekerheid in Polen’, schrijft hij in een analyse op de site van Transform Europe!, een koepel van linkse denktanks in Europa.

Krawetz denkt dat het uiteindelijk zal meevallen, simpelweg omdat de rol van de Poolse president grotendeels ceremonieel is. ‘We hebben nog een liberale regering onder Tusk, maar de president zal veel radicale anti-Oekraïense, anti-Europese en anti-Duitse uitspraken doen, vooral gericht op een buitenlands publiek. Dat is zijn enige wapen. Wellicht dat hij een keer aanschuift bij de Trumpiaanse blogger Tucker Carlson. Veel zal uiteindelijk afhangen van Tusk: als hij het goed doet, blijft de situatie stabiel.’