Rusland heeft de super-app Max gelanceerd, waarmee je kunt chatten, eten bestellen, video’s kijken en zelfs officiële documenten aanvragen. Handig, maar critici vrezen een Russische versie van het Chinese WeChat, met staatscontrole en censuur. Opmerkelijk genoeg is zelfs de FSB terughoudend. Joost Bosman onderzocht de plannen achter deze digitale alleskunner.
Russen bezig met hun telefoon in de metro van Moskou. Foto: Yuri Kochetkov / ANP / EPA
Op 10 juni dit jaar stemde de Doema, het Russische lagerhuis, voor de oprichting van een officieel chatplatform voor ‘een multifunctionele informatie-uitwisselingsdienst’. Kort gezegd, een chat-app, vergelijkbaar met WhatsApp, dat in Rusland ook al veel wordt gebruikt.
Maar hoewel WhatsApp inmiddels de mogelijkheid biedt om, net als die andere chat-app Telegram, een eigen en voor iedereen zichtbaar kanaal te openen, moet Max een totaalpakket bieden van diensten. Het wordt WhatsApp, YouTube, Google, MijnOverheid, DigiD en nog veel meer ineen. Maar dan uiteraard met de Russische equivalenten VKontakte (de tegenhanger van Facebook), RuTube (YouTube op zijn Russisch), Yandex (begonnen als zoekmachine maar inmiddels meer dan zeventig andere diensten) en Gosoesloegi (de Russische variant van MijnOverheid).
De nieuwe dienst moet Russen in staat stellen om allerlei bureaucratische en juridische handelingen, zoals het elektronisch ondertekenen van documenten, uit te voeren. De zakenkrant Vedomosti meldde al in maart dat VKontakte (of kortweg VK) bezig was met de ontwikkeling van een nieuw digitaal platform genaamd Max. Volgens de krant zou het platform chat- en berichtenfuncties bevatten, evenals betalingsdiensten en andere applicaties.
Kopie van WeChat?
Het lijkt allemaal reuzehandig, maar in een autoritair geregeerd land als Rusland, waar de veiligheidsdiensten voor een groot deel de lakens uitdelen, is het volgens critici van de app niet ongevaarlijk. Ze verwijzen daarbij naar China met zijn eigen WeChat, een applicatie waarop Max wel heel erg lijkt. De ervaring leert dat de Chinese geheime diensten naar hartelust meeloeren met de gebruikers van WeChat en hier en daar zelfs berichten censureren.
Ook de Russische autoriteiten zijn al jaren bezig de ooit zo levendige digitale biotoop van het land in de gaten te houden en zelfs aan banden te leggen. Daarbij maken ze gebruik van hardware, software, juridische dreigementen en (soms vijandelijke) bedrijfsovernames om te bouwen aan wat de macht een ‘soeverein internet’ noemt.
Het Kremlin ergert zich al tijden aan de aanwezigheid en onafhankelijkheid van grote technologie- en internetbedrijven als Microsoft, Facebook, YouTube en vergelijkbare techgiganten, waarvan er veel in de Verenigde Staten zijn gevestigd.
Daarom heeft de Russische rechter het Amerikaanse Meta al tot een ‘extremistische’ organisatie gebrandmerkt, waardoor Facebook en Instagram zonder VPN niet meer zijn te gebruiken; VPN’s die de Russische internetwaakhond Roskomnadzor steeds vaker met succes blokkeert. En in juli nam de Doema zelfs wetgeving aan die het maken van reclame voor VPN’s strafbaar stelt.
YouTube is in Rusland al maandenlang praktisch onbruikbaar. Rozkomnadzor vertraagt de weergave van de video’s zodanig, dat de gemiddelde Rus het liefst zijn telefoon tegen de muur kapot smijt uit frustratie over de videostreamer.
Waarom YouTube het Kremlin zo dwars zit
Dat het Kremlin zo het land heeft aan YouTube komt doordat een keur aan (Russischtalige) oppositiegroeperingen en -media juist op dat platform hun boodschap de wereld inslingert: televisiekanaal Dozjd (vanuit Amsterdam), Chodorkovski Live (van de gelijknamige Poetin-opposant Michaïl Chodorkovski), verschillende shows van het team van de overleden oppositieleider Aleksej Navalny, maar ook veel buitenlandse kanalen die kritisch zijn op het Kremlin: allemaal spuwen ze dagelijks hun gal over de oorlog in Oekraïne en de misstanden in Rusland zelf.
Veel liever zouden de autoriteiten zien dat de Russen overstappen op RuTube, een slap aftreksel van YouTube, waarop eigenlijk alleen maar onschuldige tekenfilmpjes en andere door het bewind goedgekeurde content te zien valt. Erg populair is RuTube vooralsnog niet onder de Russen.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
Sinds het einde van de jaren negentig zijn de autoriteiten al bezig met het uitbouwen van de technische en juridische infrastructuur om zo een eigen 'soeverein internet', RuNet geheten, te creëren. Dat staat uiteraard onder strenge controle en toezicht van Russische toezichthouders. In 2018 nam de Doema al wetgeving aan die de positie van RuNet moest versterken. Toezichthouders zetten bedrijven die weigerden hun serverapparatuur in Rusland zelf onder te brengen onder druk en het Kremlin heeft de controle overgenomen over Russische internetbedrijven, zoals VK en Yandex.
Vijf jaar geleden werd de wet aangescherpt, waardoor de autoriteiten in tijden van crisis providers kunnen dwingen Kremlin-kritische inhoud te weren en het hele Russische internet zodanig kunnen vertragen dat het praktisch onbruikbaar wordt. Experts zeggen dat Rusland er evenwel niet in zal slagen het hele land van internet af te sluiten en een zogeheten intranet te creëren, zoals China dat in feite heeft. In tegenstelling tot dat land heeft Rusland via grensoverschrijdende glasvezelkabels te veel verbintenis met het Westen. Maar de ontwikkelingen deden bij mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch wel de alarmbellen afgaan. Zij vreesden dat de aangescherpte wetgeving de vrijheid van meningsuiting in Rusland uiteindelijk in het geding brengt.
Van Gosoesloegi naar Max
De nieuwe Russische wet op basis waarvan Max wordt uitgerold, roept vragen op over privacy en naleving. In 2011 creëerde de overheid Gosoesloegi, een overheidsportaal dat naar schatting 100 miljoen Russen regelmatig gebruiken. Gosoesloegi heeft het leven van miljoenen mensen vereenvoudigd door veel van de alledaagse taken te stroomlijnen die de Russische bureaucratie vaak ondraaglijk maakte.
De afgelopen jaren heeft het portaal steeds meer van zijn diensten in VK geïntegreerd. Toezichthouders hebben Gosoesloegi gebruikt om Russen aan te moedigen over te stappen op VK. En die app, ooit een vrijgevochten kanaal van de libertaire Russische ondernemer en erkend enfant terrible Pavel Doerov, is tien jaar geleden al in overheidshanden gevallen.
Ook in Oekraïne was VK mateloos populair en toen in de winter van 2013 en 2014 de Oekraïners in opstand kwamen tijdens de ‘revolutie van de waardigheid’ (Majdanrevolutie in de volksmond), eiste de Russische veiligheidsdienst van Doerov dat hij de encryptiesleutels van de Oekraïense gebruikers zou overhandigen. Doerov weigerde. Naar eigen zeggen, want het is nooit echt duidelijk geworden of hij tot het einde weerstand heeft geboden. Maar het resultaat was dat Mail.ru van de Russisch-Oezbeekse, Kremlin-loyale ondernemer Alisjer Oesmanov VKontakte na een vijandige overname in handen kreeg en Doerov Rusland verliet.
De libertaire Russische ondernemer Pavel Doerov, oprichter van VKontakte en Telegram. Foto: Thomas Samson / ANP / AFP
De geniale whizzkid Doerov (die vijf talen spreekt, waaronder Perzisch) schiep een nieuw geesteskind, Telegram. Ook die app is mateloos populair in Rusland en wordt door militairen aan het Oekraïense front veel gebruikt. Maar in het voorjaar van 2018 nam Rozkomnadzor de berichtendienst op de korrel. Want opnieuw weigerde Doerov de encryptiesleutels aan de FSB over te hevelen. Hij verklaarde dat de privacy van de Telegram-gebruikers hem boven alles gaat.
‘Bovendien’, zo verklaarde de internetmiljardair, die ooit briefjes van 5000 roebel tot vliegtuigjes vouwde en ze uit het raam van zijn kantoor in Sint-Petersburg gooide om toe te zien hoe het gepeupel beneden erom vocht, ‘al zou ik het willen: ik kan de encryptiesleutels niet afgeven. De veiligheidsinstellingen van Telegram zijn zodanig, dat de sleutel zich één keer in de twee weken automatisch vernieuwt.’
Rozkomnadzor deed een poging Telegram in Rusland ‘uit de lucht’ te halen, maar faalde daarin jammerlijk. De IT-rebellen van Doerov hadden zich gedegen voorbereid en op het moment van de blokkade al zo veel VPN’s aangelegd, dat de gebruikers van de chat-app niet eens wat van de stremming merkten. Na twee jaar hief Rozkomnadzor de afgrendeling op en meldde en passant dat het zelf ook een kanaal op Telegram had geopend. Een typisch geval van If you can’t beat them, join them.
'99 procent dat WhatsApp verdwijnt'
Een volgend slachtoffer van de Russische regelzucht zou WhatsApp kunnen zijn, waarvan de Russische autoriteiten vinden dat het op afzienbare termijn door Max zou moeten worden vervangen. ‘Er is 99 procent kans dat het gebeurt’, aldus een bron dicht bij het Kremlin tegen de onafhankelijke Russische nieuwssite Meduza. ‘Die ene procent bewaren we voor: 'je weet maar nooit'.’
De Russische propagandiste Anastasia Kasjevarova voorspelde de lockdown van WhatsApp al voor 1 augustus, maar bleek abuis. ‘WhatsApp is een van de meest verdorven instant messengers. Een boodschappendienst van oplichters en rekruteerders. Alles wordt gelezen en beluisterd’, ging ze tekeer op Telegram.
‘Hoeveel journalisten, militairen in de SVO (‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne, red.) werden door de vijand herkend via WhatsApp, hoeveel doden heeft het veroorzaakt?’, raasde Kasjevarova verder. ‘Via WhatsApp worden frauduleuze plannen opgezet om geld van onze bevolking te stelen. Deze messenger werkt volledig voor de vijand.’
Dat WhatsApp nog werkt in Rusland is eigenlijk vreemd: Poetin wil de westerse techbedrijven in Rusland juist 'wurgen'
Dat WhatsApp nog werkt in Rusland is eigenlijk vreemd: evenals Facebook en Instagram maakt het deel uit van het ‘extremistische’ Meta. ‘WhatsApp is onder Russen mateloos populair’, verklaarde een anonieme expert aan Meduza. ‘Het heeft in Rusland bijna honderd miljoen gebruikers.’ Dat het lot van WhatsApp in Rusland is bezegeld, lijkt evenwel onvermijdelijk. Omineus was dat Poetin in juli nog verklaarde dat alle westerse tech-bedrijven die nog in Rusland nering doen, ‘gewurgd’ moeten worden.
Dat Max als platform door de staat bestierd gaat worden, is nog niet gezegd. Volgens Meduza staat nog geenszins vast of de super-app in handen komt van de Russische overheid. ‘We weten het niet’, schrijft de internetkrant. ‘De Russische regering zal een organisatie moeten kiezen die verantwoordelijk zal zijn voor het creëren en beheren van de nieuwe messenger. In theorie zou dat een particuliere, commerciële onderneming kunnen zijn.'
Risico op gegevenslekken
Het moet in ieder geval een partij worden met meer dan een half miljoen gebruikers, omdat dergelijke online platforms verplicht zijn om hun eigen inhoud te controleren en te censureren. Dan kom je al snel uit bij VK. En daarmee staat een flinke portie overheidsbemoeienis bij voorbaat wel vast. Eind 2021 werd Vladimir Kiriënko, voormalig vice-directeur bij telecombedrijf Rostelecom, aangesteld als baas van VK. Kiriënko is de zoon van Sergej Kiriënko, de plaatsvervangende chefstaf van president Vladimir Poetin en verantwoordelijk voor de binnenlandse politieke agenda.
Bij de binnenlandse presidentsverkiezingen in Rusland coördineert Kiriënko de politieke strategie vanuit het Kremlin, waarbij hij regionale bestuurders aanstuurt om hoge opkomst en steun voor Poetin te verzekeren. Hij organiseert grootschalige propaganda- en mediacampagnes die het imago van de president versterken en oppositie minimaliseren. Ook bewaakt hij dat verkiezingsprocessen in lijn lopen met de vooraf gewenste uitkomst, waardoor het overwinningsresultaat van Poetin in maart vorig jaar beter uitviel dan verwacht.
Kritiek op Max komt overigens niet alleen uit liberale hoek, waar ze vrezen voor het alziende oog van de Russische overheid. Opvallend genoeg liet ook de veiligheidsdienst FSB begin augustus weten niet blij te zijn met het project. De voormalige KGB diende bij VK een lijst met bezwaren in tegen de messenger-app. Totdat deze zijn opgelost, zal de app niet worden gekoppeld aan overheidsdiensten. Volgens de FSB mag dat nog niet, vanwege het risico op lekken van persoonsgegevens van Russen. Een ingewijde vertelde dat Max daar ‘supergevoelig’ voor lijkt te zijn, dus diende de veiligheidsdienst een verzoek in om analyse en het verstrekken van broncodes ter verificatie.
'Max heeft zelfs bereik in de parkeergarage'
Intussen circuleren op het internet filmpjes van Russen die Max beoordelen. Sommige zijn grappig bedoeld. Zoals twee jongens die op straat hun mening geven. Zegt de een: ‘Max is geweldig, ik heb vorige week met mijn overleden opa gebeld. Met andere apps kan dat niet.’ Een andere jongen haalt bedremmeld een verkreukeld vel papier uit zijn zak en begint – overduidelijk in Kremlintaal – op te dreunen waarom hij zo’n fan is van Max.
Andere filmpjes zijn serieus, maar oliedom. ‘Ik heb vorige week Max gedownload en weet je: het heeft zelfs bereik in de parkeergarage’, zegt zangeres Instasamka.
Oekraïense drones
Michaïl Chodorkovski, ooit eigenaar van Ruslands grootste oliebedrijf en door Poetin in 2003 voor tien jaar naar een strafkamp gestuurd, heeft een serieuzere boodschap. ‘Max vervult al zijn functies: je kunt bellen, berichten versturen. Maar hoe het werkt onder de voortdurende afsluitingen van het internet, is niet bekend’, verwijst Chodorkovski naar de frequente internetonderbrekingen in Rusland vanwege de Oekraïense drones die de afgelopen maanden regelmatig het Russische luchtruim binnendrongen.
En Chodorkovski waarschuwt: ‘Max is letterlijk het gebruik van internet met je paspoort. Je kunt alle functies gebruiken, maar alles in ruil voor het beroven van enige vorm van privacy. Uw berichten worden gelezen, uw handelingen gevolgd, betalingen gecontroleerd en uw zoekopdrachten geanalyseerd. Alles is in handen van de staat (...) Je paspoort hebben ze in een handomdraai gevonden, als je met een paar mensen zit te chatten en schrijft dat je tegen de oorlog bent.’
