Terwijl de oorlog in Oekraïne voortduurt en Rusland politiek geïsoleerd blijft, zoekt de Raad van Europa via een nieuw platform naar contact met de Russische oppositie. Onze vaste columnist Andrej Archangelski schrijft over de vele haken en ogen aan dit plan. 

V.l.n.r: Vladimir Kara-Moerza, Joelia Navalnaja en Ilja Jasjin in Berlijn eerder dit jaar. Alleen Kara-Moerza lijkt in aanmerking te komen voor een plek in het PACE-platform. Foto: Ralf Hirschberger / ANP / AFP

De Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE) kondigde op 1 oktober 2025 aan dat er een platform wordt opgericht voor dialoog met ‘de Russische democratische krachten’. Tachtig afgevaardigden van de PACE stemden voor de resolutie die dit initiatief mogelijk maakt, terwijl vier zich onthielden van stemming – afkomstig uit Oekraïne, Turkije, Groot-Brittannië en Spanje. 

Hoewel Rusland in maart 2022 uit de Raad van Europa werd gezet vanwege de oorlog tegen Oekraïne, vinden de PACE-afgevaardigden dat er goede redenen zijn om oppositiepolitici en activisten uit de Russische Federatie de kans te geven rechtstreeks contact te houden met leden van de Assemblee. In 2024 benoemde de PACE de Estse afgevaardigde van de liberale fractie Eerik-Niiles Kross tot speciaal rapporteur om de relaties met de Russische democratische krachten te onderhouden. Tijdens zijn mandaat concludeerde de Assemblee dat ‘het tijd werd dat informeel contact plaatsmaakte voor structurele interactie met de Russische democratische krachten’. 

In de resolutie wordt benadrukt dat deze Russische democratische krachten, anders dan de Belarussische oppositie, geen hechte politieke eenheid vormen. Daarom roept de PACE de Russische oppositie in ballingschap op zich te verenigen, om gezamenlijk ‘op te komen voor democratische hervormingen in de Russische Federatie en (...) op allerlei manieren de Oekraïners te steunen in hun strijd tegen de aggressorstaat’. De organisatie van het platform – inclusief het reglement en de samenstelling – wordt in december besproken. In januari zal het Bureau van de PACE een definitief besluit nemen over de samenstelling van de delegatie.

Andrej Archangelski

Journalist en cultureel columnist

Andrej Archangelski is journalist, columnist en cultuurcriticus, gespecialiseerd in Russische media.

Wat is ‘goede oppositie’?

Aan het besluit om het platform op te richten gingen felle debatten vooraf. Vertegenwoordigers van Oekraïne eisten dat de samenstelling zou bestaan uit ‘echte’ verzetsstrijders tegen het Poetinbewind: afgevaardigden van het in Oekraïne tegen Rusland vechtende legioen ‘Vrijheid voor Rusland’, van het ‘Russische Vrijwilligerscorps’ (RDK), en tevens afgevaardigden van door het Russische imperialisme verdrukte inheemse volken. 

Eerik-Niiles Kross reageerde op deze eis met een historische vergelijking. Het debat, zo zei hij, deed hem sterk denken aan de kritiek die Estse onafhankelijkheidsstrijders in ballingschap kregen tijdens de Sovjetoverheersing: ‘Het lijkt erg op wat ik vandaag hoor: “Die lui stellen niks voor.” “Ze vertegenwoordigen niemand." “Niemand die naar ze luistert." “Die drinken gewoon kopjes koffie in Stockholm of Washington; wie interesseert dat nou?” “Een echte verzetsstrijder levert strijd.” Maar uiteindelijk vertegenwoordigden die mensen het idee van een vrij Estland – en dat idee heeft uiteindelijk gewonnen. Op dezelfde manier vertegenwoordigen de Russische democratische krachten nu het idee van een vrij Rusland. Dat idee moet verder worden ontwikkeld,’ aldus de Estse gedeputeerde.

Strikte voorwaarden

De resolutie bepaalt dat afgevaardigden van de Russische democratische krachten die in de PACE worden toegelaten aan strikte voorwaarden moeten voldoen. Zo moeten zij de soevereiniteit van Oekraïne, Georgië, Moldavië en Belarus onderschrijven, geen financiële banden hebben met de Russische en Belarussische autoriteiten, en de oprichting van een tribunaal over de oorlog in Oekraïne steunen. 

Al in 2023, tijdens een ontmoeting in Parijs met de toenmalige PACE-voorzitter Tiny Kox [van de Nederlandse SP, vert.], werd aan leden van de Russische oppositie meegedeeld dat er een officieel document moest komen dat openlijk gesteund werd door alle democratische krachten in ballingschap. Dat document verscheen op 30 april 2023 in de vorm van een verklaring die in Berlijn werd ondertekend. Volgens Kross behoren de ondertekenaars van die verklaring tot ‘de cruciale individuen en organisaties’ die een bijdrage willen leveren aan de opbouw van Rusland na het Poetintijdperk. Het gaat om Michaïl Chodorkovski en de comités die met hem verbonden zijn (het Russische Actiecomité, het Anti-oorlogscomité}, het forum ‘Een vrij Rusland’ van schaakgrootmeester Gari Kasparov, Vladimir Kara-Moerza, Natalia Arnaud, Vladimir Milov en daarnaast vertegenwoordigers van nog niet nader genoemde nationale minderheden.

Oud-oligarch Michaïl Chodorkovski en voormalig wereldkampioen schaken Gari Kasparov in gesprek tijdens de Veiligheidsconferentie van München, twee jaar geleden. Foto: Odd Andersen / ANP / AFP 

In de resolutie staat verder dat ‘deelnemers aan het platform (...) volstrekt integere, in ballingschap levende personen moeten zijn’. Tot het platform kunnen politici, activisten, onafhankelijke journalisten en wetenschappers toetreden, die deelnemen ‘aan het Russische verzet tegen het Poetinregime’ en ‘de waarden van de Raad van Europa onderschrijven’. Kandidaten moeten onvoorwaardelijk ‘de soevereiniteit, onafhankelijkheid en territoriale integriteit van Oekraïne binnen zijn internationaal erkende grenzen erkennen en respecteren, met inbegrip van de regio's Krim, Donetsk, Loehansk, Zaporizja en Cherson’ – evenals de soevereiniteit en territoriale integriteit van Moldavië, Georgië en andere staten. Leden van het platform dienen ‘ervaring te hebben met openlijk verzet tegen het Poetinregime’. Wie in het verleden steun heeft verleend aan de ‘ondemocratische’ of ‘neo-imperialistische politiek van Rusland’ jegens Moldavië, Georgië, Oekraïne of andere soevereine staten, of pogingen heeft gedaan internationale misdaden van Russische onderdanen te rechtvaardigen, komt niet in aanmerking voor deelname.

Legitimiteitsprobleem

Het besluit om het platform op te richten heeft van verschillende kanten kritiek gekregen. Het Kremlin bestempelde de deelnemers onmiddellijk als staatscriminelen. Weinig verrassend, want Moskou duldt geen schaduwregering, hoe symbolisch die ook is. Maar ook enkele voormalige Sovjetdissidenten spraken zich tegen het platform uit. Aleksandr Podrabinek, die opmerkelijk genoeg tegenwoordig in Moskou woont, sprak neerbuigend over een ‘derderangs Russische oppositie’. Een ‘echte’ oppositie zou naar zijn mening het regime in Rusland zelf moeten bestrijden.

Kernvraag voor deelnemers aan het platform blijft: wie vertegenwoordigen zij eigenlijk?

Er gaat een oude grap over Stalin: toen hij tijdens de Tweede Wereldoorlog te horen kreeg dat de paus een invloedrijke positie bekleedde, zou hij spottend hebben gevraagd: ‘Hoeveel divisies heeft hij?’ Volgens uiteenlopende schattingen zijn er tussen 2022 en 2023 ongeveer een miljoen mensen uit Rusland vertrokken. Dat is een flink aantal, maar geen legermacht. Bovendien is deze gemeenschap intern verdeeld en dubbel van karakter. Velen van hen hebben geen uitgesproken politieke overtuigingen. Sommigen vertrokken uit morele overwegingen, om niet mee te doen aan wat zij als kwaad zagen. Anderen ontvluchtten de mobilisatie, of vertrokken eenvoudigweg om hun zaken voort te kunnen zetten. 

De Russische emigrantengemeenschap is daardoor versplinterd en vloeibaar. En juist daarom is het idee van een representatief orgaan dat de uiteenlopende Russische oppositiekrachten verenigt – zoals het nieuwe platform – zo belangrijk.

Maar dat leidt tot een tweede probleem: de Russische oppositieleiders zijn door niemand gekozen.

De Belarussische oppositie heeft met Svetlana Tichanovskaja een algemeen erkende leider, die vermoedelijk de presidentsverkiezingen van 2020 won. De Russische oppositie daarentegen heeft nooit de kans gehad om legitimiteit te verwerven via verkiezingen. Terwijl de Belarussen een regering in ballingschap hebben, bestaat de Russische oppositie uit niet-verkozen figuren – met uitzondering van enkele voormalige lokale politici. 

Oplossingen

Kan daar iets aan gedaan worden? Politicus en blogger Maksim Katz heeft voorgesteld ‘afgevaardigden te kiezen door een stemming onder alle Russische gegadigden die de oppositiestandpunten delen.’ Leonid Volkov, een voorman van de door Aleksej Navalny opgerichte Anti-Corruptie Stichting (FBK), steunt dat idee: ‘Zonder stemming zal de groep [deelnemers aan het platform, AA] bestaan uit zelfbenoemde mensen die niemand vertegenwoordigen’. Een stemming zou voorafgegaan kunnen worden door een enquête onder de ‘miljoen die vertrokken zijn’, om te peilen wat hun politieke overtuigingen zijn, hoe ze het toekomstige Rusland voor zich zien, en wie er bereid is deel te nemen aan politieke activiteiten (wat niet zonder gevaar is: bijvoorbeeld voor wie af en toe op familiebezoek gaat in Rusland).

De FBK, de meer invloedrijke oppositiegroep, heeft de Berlijnverklaring overigens niet ondertekend. Aanvankelijk was de Stichting betrokken bij de oprichting van het PACE-platform, maar in maart 2023 trok ze zich terug. Vandaar dat rapporteur Kross over de FBK zegt dat ze ‘op dit moment niet voldoet aan het door de Assemblee gehanteerde criterium voor de Russische democratische krachten.’ Later verduidelijkte Kross dat met dit criterium geen politiek of moreel oordeel wordt geveld. De reden voor de weigering lag waarschijnlijk in het conflict dat destijds speelde tussen Navalny en Chodorkovski. 

De FBK maakte duidelijk wat zij onder ‘echte’ Russische anti-oorlogverzetsstrijders verstaan: de aanhang van Navalny die in Rusland woont. Leonid Volkov noemde in een van zijn Youtube-uitzendingen zelfs het getal van veertig miljoen mensen. Maar waarop dat aantal is gebaseerd blijft onduidelijk, zeker aangezien Russische burgers hun politieke overtuiging nauwelijks openlijk kunnen tonen. Wie de FBK in Rusland steunt, riskeert op zijn minst een boete of gevangenisstraf.

Intern verdeeld

Voor de afgevaardigden van inheemse volkeren binnen Rusland is besloten een aparte groep op te richten binnen de PACE. Zij krijgen een derde deel van de zetels binnen het Russische oppositieplatform. Ook over dit quotum is veel discussie ontstaan. De leider van de Tsjetsjeense nationale beweging ‘Verenigde krachten’, Dzjamboelat Soeleimanov, vertelde in een gesprek met Radio Echo diep teleurgesteld te zijn. Volgens hem streven de Russische oppositie en de vertegenwoordigers van de gekoloniseerde volken totaal verschillende doelen na. De Basjkierse nationale beweging ging nog verder. Haar voorzitter Roeslan Gabbasov kondigde een boycot aan tegenover Radio Echo: ‘De Russische liberalen hebben hun eigen agenda – Poetin eruit gooien, zijn plek innemen en vervolgens het imperium, Rusland geheten, in stand houden. Wij zijn voorstander van onafhankelijkheid voor alle nationale republieken, maar ook van alle regio's die dit nastreven.’ Afgevaardigden van de Komi [een Fins-Oegrisch volk in het noordwesten van Rusland, vert.] die met Echo spraken, waren gematigder maar noemden deelname aan het gemeenschappelijke platform een ‘eerste stap’. Oekraïense en Europese politici hopen intussen dat steun aan nationale bewegingen binnen de Russische Federatie kan bijdragen aan de verzwakking van Poetins macht. 

Het begrip dekolonisatie is inmiddels een modewoord geworden: gemakkelijk uitgesproken als retorische stellingname, maar moeilijk te vertalen in beleid. Als PACE dit concept in haar aanbevelingen opneemt, zal eerst duidelijk moeten worden hoe de nationale republieken binnen de Russische Federatie er werkelijk aan toe zijn. Dit komt in de huidige Berlijnverklaring nauwelijks aan bod. Ook moet de Russische oppositie zich uitspreken over haar houding tegenover dit vraagstuk.

Een eerste stap?

De oorlog duurt nu bijna vier jaar, het regime van Poetin heeft Oekraïne niet kunnen verslaan, maar zijn regime is opmerkelijk stabiel gebleven. Waarschijnlijk moeten we ons voorbereiden op een langdurige confrontatie met het Kremlin, zoals tijdens de Koude Oorlog. Misschien is het grootste nut van het nieuwe Russische platform binnen de Raad van Europa dat het de fundamentele principes vastlegt voor iedereen die zich als tegenstander van het regime ziet. De houding tegenover de oorlog in Oekraïne vormt daarbij de lakmoesproef, zowel voor de Russische oppositie in de PACE als voor de ‘miljoen vertrokkenen’. 

Het platform dwingt Russische emigrés kleur te bekennen

Het platform dwingt Russische emigrés zonder uitgesproken politieke positie om kleur te bekennen. Deel uitmaken van de Europese wereld betekent namelijk ook haar waarden onderschrijven en haar grenzen respecteren. Het is ook een signaal aan het Kremlin: als Europa ooit nog met Rusland van doen wil hebben, dan moet het veranderen. Wie weet luidt het platform het officiële begin in van zo'n ander Rusland.