Ternopil gold jarenlang als relatief veilig in een land in oorlog. Terwijl drones en raketten elders in Oekraïne dagelijks toesloegen, bleef de stad in het westen grotendeels buiten schot. Maar op 19 november werd de schijnbare veiligheid bruut vernietigd: Russische raketten boorden zich in twee woonflats. Een maand later spreekt Dénis van Vliet met bewoners die proberen hun leven weer op te bouwen.

Na de klap: een blik op de verwoesting in Ternopil. Foto: Staatsdienst voor Noodsituaties van Oekraïne

De stem van Joelia Vasylina breekt wanneer ze een filmpje laat zien van een vader die op een begraafplaats het witte kistje van zijn zoontje wiegt, alsof het kind nog leeft. ‘Dat is Kamal’, zegt ze tegen RAAM. ‘Hij verloor ook zijn vrouw en dochtertje. Elke keer als ik die video zie, moet ik huilen.’

Vasylina woont in Ternopil, een stad in het westen van Oekraïne met ongeveer 200.000 inwoners. Sinds het begin van de grootschalige Russische invasie bleef het hier relatief veilig. De regio kleurde vaak niet eens rood op de luchtalarmkaarten die aangeven welke gebieden bij een aanval gevaar lopen. ‘Moskou kan ons niet eens vinden op de kaart’, grapten inwoners wel eens.

Tot woensdag 19 november. Toen kwamen Russische kruisraketten neer op twee flatgebouwen. Met zeker 39 doden, onder wie zeven kinderen, en meer dan 90 gewonden, was dit de dodelijkste aanval op een West-Oekraïense stad sinds het begin van de oorlog.

Een stad in rouw

Een maand na de aanval komt het dagelijks leven maar moeizaam op gang. Veel slachtoffers liggen nog in het ziekenhuis, drie mensen worden nog vermist. Uit respect voor de doden ontbreekt dit jaar de kerstboom op het centrale plein – een pijnlijke afwezigheid; Ternopil prijkte eerder altijd hoog in lijstjes met de mooiste kerstbomen van Oekraïne. Vier kilometer verderop, waar de flats stonden, wordt puin geruimd. Bij de rampplek ligt nog altijd een zee van knuffelberen en bloemen – ‘en die groeit nog steeds’, zegt Vasylina.

Voor veel inwoners is duidelijk dat de aanval niet militair, maar psychologisch bedoeld was: een poging om burgers in het westen van Oekraïne te intimideren. Daar was de oorlog de afgelopen jaren minder voelbaar dan in het oosten, al keren ook in Ternopil wekelijks kisten terug van mannen die aan het front zijn gesneuveld.

Bij de verwoeste flats ligt nog altijd een zee van beertjes en bloemen. Foto: Joelia Vasylyna

De aanval, minuut voor minuut

Het was nog vroeg, rond kwart voor zeven, toen de raketaanvallen begonnen. Ruim twintig minuten lang sloegen de projectielen in op Ternopil. De eerste twee troffen de dicht bij elkaar gelegen flats in het noordoosten van de stad, vlak bij het industriegebied – hier vielen bijna alle dodelijke slachtoffers; sommige mensen verbrandden in hun woningen.

‘Wij wonen aan de andere kant van de stad, maar hoorden elke inslag en zagen de rook’, vertelt Vasylina. ‘Toen we hoorden dat woonhuizen waren geraakt, sloeg de schrik ons om het hart. Samen met mijn zus en haar man zijn we direct naar de rampplek gereden om iets te kunnen doen voor de slachtoffers en hulpverleners. In de supermarkt hebben we al het brood en beleg gekocht om uit te kunnen delen.’

Eenmaal bij de getroffen flats trof Vasylina een chaotische scène aan. Ze liep tussen het smeulende puin en zag drie oudere vrouwen staan. Ze naderde hen en vroeg: ‘Woonden jullie hier?’

‘Ja, we woonden in dit huis’, antwoordden ze, wijzend naar het gapende gat. 

Vasylina vertelt verder: ‘Een van de vrouwen had een blauw oog en vertelde stotterend wat er gebeurde. Ze lag te slapen toen er plotseling iets klonk als donderslagen. Daarna sprongen alle ruiten. De ramen van haar appartement waren verbrijzeld, maar ze wist het gebouw nog net te verlaten voordat het vuur om zich heen greep.’

'Alles leek even stil te staan'

Ook Irina Tsvihoen, een Oekraïense die slechts een paar blokken bij de rampflats vandaan woont, lag te slapen toen de eerste knallen klonken. ‘Een seconde lang leek alles stil te staan. Toen, na die dreunen, drong het tot me door: dit is foute boel. Ik greep mijn twee kinderen en sprong in de auto om de stad uit te vluchten, maar overal hing een muur van zwarte rook. Het was pure chaos: ambulances, brandweer, hulpdiensten overal. We leven godzijdank nog, maar bevatten kan ik het nog steeds niet.’

'We leven godzijdank nog, maar bevatten kan ik het nog steeds niet’

Tientallen anderen hadden minder geluk: zij konden nergens heen door het vuur. Op sociale media circuleren gruwelijke beelden van appartementen die in brand staan, met mensen erin. Omdat de stad tot dan toe slechts sporadisch werd geraakt – in juni werden wel kantoren van de Amerikaanse vliegtuigfabrikant Boeing en Belgische lichtgigant Schréder getroffen, maar daarbij vielen alleen lichtgewonden – namen veel inwoners het luchtalarm niet serieus.

Joerij en Iryna Bajko en hun 10-jarige tweeling deden dat wel, maar ook hun verhaal eindigde tragisch. Nadat de eerste knallen hadden geklonken, ging Joerij even buiten de schuilkelder kijken of de kust veilig was. De laatste reeks inslagen trof hem. Dood.

Tsvihoen heeft het nog altijd moeilijk met de tragedie, zegt ze half december tegenover RAAM. ‘Drie dagen geleden begroef een vriendin van mij haar vierjarige nichtje en haar moeder. Ze konden pas laat worden gevonden en geïdentificeerd. Het neefje van mijn vriendin overleefde als door een wonder; hij viel van de negende naar de zevende verdieping. Hij is gered, maar hij zal zijn moeder, zusje en oma nooit meer kunnen omhelzen. Er zijn zoveel van zulke verhalen die je hart breken.’

Russische propaganda

Naast de woongebouwen werd ook een fabriek geraakt: de Orion-fabriek, die elektronische oorlogsvoeringsapparatuur produceert. De raket sloeg daar even na zevenen in, een goed kwartier na de aanval op de flats.

‘Rusland trof opzettelijk doelen met veel mensen om de hulpdiensten bezig te houden bij de brandende woonblokken’, meldde Taras Pastoech, plaatsvervangend hoofd van de regionale militaire administratie van Ternopil, al snel. ‘Alle krachten en middelen werden eerst ingezet bij de huizen waar veel mensen waren; pas daarna konden we de fabriek aanpakken. Dit cynisme is ongekend.’

Terwijl hulpverleners in de stad nog druk bezig waren met het verlenen van eerste hulp, werd het nieuws over de aanval in Rusland met gejuich ontvangen. Het populaire Telegramkanaal van tv-propagandist Vladimir Solovjov deelde al snel beelden van de raketinslagen. ‘Krachtige explosies in Ternopil’, luidde het bijschrift. Het bericht kreeg duizenden goedkeurende reacties: ruim 4.000 duimpjes omhoog, ongeveer 1.000 vlammetjes en 250 applaus-emoji's. Slechts 50 volgers reageerden met een duimpje omlaag.

'Oekraïne liegt over burgerdoden'

Later op de dag kwam de propagandist in zijn Telegramkanaal opnieuw terug op Ternopil. Volgens hem hadden Oekraïense media inmiddels opzettelijk valse informatie verspreid over burgers die bij de aanval door Rusland zouden zijn gedood. Hij stelde dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky zulke anti-Russische berichten gebruikte om af te leiden van een corruptieschandaal dat op dat moment in Oekraïne speelde.

Solovjov ontkende niet dat de beelden van de getroffen flats echt waren, maar beweerde dat de schade het gevolg was van Oekraïense luchtafweer. Het enige Russische doel was de – in zijn woorden – strategisch belangrijke Orion-fabriek, die verantwoordelijk zou zijn voor álle militaire communicatieapparatuur in Oekraïne. Het overdrijven van het belang van het getroffen doel en het ontkennen van burgerslachtoffers past volledig in de lijn van de zwaar gecontroleerde Russische staatsmedia over de oorlog. In die zin deed Solovjov gewoon zijn werk: liegen.

In die zin deed Solovjov gewoon zijn werk: liegen

De bewering dat er geen burgerslachtoffers zijn gevallen, is namelijk onjuist, en ook het belang van de Orion-fabriek lijkt sterk overdreven. Orion produceert sinds 1982 communicatieapparatuur en was met 1.300 medewerkers ooit hofleverancier van het Rode Leger. Tegenwoordig assembleert het bedrijf voornamelijk walkietalkies en radio’s, die volgens de Oekraïense militair specialist Serhij Beskrestnov tamelijk primitief zijn. ‘Met andere woorden: dit is niet het soort doelwit waar je tien raketten op zou willen afvuren’, schrijft hij op Facebook.

Volgens de Oekraïense nieuwssite Telegraf is de fabriek tegenwoordig nog maar een schim van wat het in de Sovjettijd was, en doet het grootste deel van het complex dienst als bedrijfsverzamelgebouw. Een inwoner van Ternopil die voor een montagebedrijf in het gebouw werkt, bevestigt dat laatste tegenover RAAM.

Een YouTube-filmpje als aanleiding?

Maar zou Rusland echt miljoenen euro’s kostende kruisraketten hebben ingezet om een relatief onbelangrijk radiofabriekje te vernietigen? Daags na de aanval suggereerde ook de Oekraïense journaliste Joelia Kyrijenko-Merinova van tv-kanaal 1+1 dat het de Russen te doen was om de Orion-fabriek, maar niet omdat die strategisch van groot belang was. Volgens haar was de interesse voor dat doelwit bij de Russen vooral gewekt door een filmpje van het Oekraïense parlementslid Oleksandr Fedijenko op YouTube.

In die video loopt hij over een beurs in Kyiv en stopt bij de stand van Orion, een bedrijf dat volgens hem degelijke en betaalbare communicatieapparatuur voor het leger maakt. Hoewel het filmpje na de aanval van zijn kanaal verdween, verklaarde hij vooraf toestemming aan het bedrijf te hebben gevraagd om de beelden te mogen delen. ‘Ik heb geen geheimen onthuld’, stelt Fedijenko.

Nederlandse onderdelen in Russische raketten

In de resten van de Russische kruisraketten die vorige maand de stad Ternopil in West-Oekraïne troffen, zijn onderdelen aangetroffen die afkomstig zijn van bedrijven uit onder meer Nederland, Duitsland, de Verenigde Staten, China en Taiwan. 

Volgens de Oekraïense luchtmacht gaat het om raketten van het type Kh-101, die door de Russische luchtmacht veel worden gebruikt in het kat-en-muisspel om de Oekraïense luchtverdediging te penetreren. Rusland ontwikkelde de Kh-101 in de jaren negentig en zette hem tijdens de oorlog in Syrië veel in om onder meer kampen en commandocentra van terreurorganisatie IS te bestoken.

Dat Russische raketten en drones chips uit Nederland bevatten die via tussenhandelaren in Rusland terechtkomen, bleek al in 2023 uit onderzoek van de NOS. In oktober dit jaar zei demissionair premier Dick Schoof tijdens een bezoek aan de Oekraïense hoofdstad Kyiv dat Nederland alles zal doen om te voorkomen dat Nederlandse onderdelen nog langer in Russische wapens belanden.

Of het nu daadwerkelijk dat filmpje was dat Rusland inspireerde om Ternopil aan te vallen, valt niet te verifiëren. Feit is wel dat Rusland vaker schijnbaar onschuldige berichten en filmpjes op sociale media gebruikt als aanleiding om dood en verderf te zaaien. Op 19 augustus 2023 vielen in Tsjernihiv, in het noorden van Oekraïne, zeven doden en 117 gewonden bij een aanval op het Dramatheater, waar op dat moment een drone-expositie werd gehouden. In de dagen ervoor had activiste Marija Berlinska de show die die zondag in het theater plaatsvond onder de aandacht gebracht op haar sociale media.

‘De Russen richten zich niet alleen op burgerdoelen, ze zoeken ook naar alles wat symbolisch of gevoelig voor ons is – ze haten ons'

De toenmalige onderminister van Defensie, Hanna Maljar, waarschuwde haar landgenoten naar aanleiding daarvan om uiterst voorzichtig te zijn met wat ze over het leger delen. ‘De Russen richten zich niet alleen op burgerdoelen, ze zoeken ook naar alles wat symbolisch of gevoelig voor ons is. Ze haten ons.’ Ook na de aanval op Ternopil klonk een soortgelijke waarschuwing, ditmaal van de gouverneur van de gelijknamige oblast (provincie), Vjatsjeslav Nehoda: ‘Iedereen die dit soort beelden verspreidt, handelt onverantwoordelijk.’ 

De Oekraïense geheime dienst SBOe onderzocht de socialmediaposts in zowel Tsjernihiv als Ternopil, maar voor zowel Berlinska als Fedijenko bleven concrete gevolgen uit.

Ongebroken

Terug naar de twee vrouwen uit de stad waar de Russen een maand geleden zo hard toesloegen. Vasylina en Tsvihoen zijn, ondanks alle duisternis en verdriet, trots op de veerkracht die Ternopil heeft getoond na de aanval. Burgers haastten zich massaal naar de bloedbank om bloed te doneren. Kerken richtten humanitaire hulpcentra in waar mensen warme dranken, snacks, psychologische ondersteuning en medische zorg konden krijgen. De plaatselijke tak van de rooms-katholieke hulporganisatie Caritas bood onderdak aan ontheemden. Een private inzamelingsactie voor het gezin dat de vader verloor, die even buiten de schuilkelder keek, leverde in korte tijd ruim 26.000 euro op. 

En bovenal: de Oekraïners zijn niet in het verleidelijke frame getrapt om elkaar de zwarte piet toe te spelen, ook al was het delen van dat filmpje door die politicus misschien niet zo slim. Het zijn per slot van rekening de Russen die de ellende hebben aangericht, stellen de twee vrouwen. ‘Als hun doel was om ons klein te krijgen, hebben ze volledig gefaald’, zegt Vasylina fel. ‘Onze geest is niet te breken. We beschermen wat van ons is. Deze tragedie heeft ons alleen maar vastberadener gemaakt om de Russische bezetters te verslaan.’

Tsvihoen vult aan: ‘We zullen nooit vergeven, we zullen nooit vergeten.’

Lokale vrijwilligers vangen de slachtoffers van de aanval in Ternopil op en voorzien hen van eten. Foto: Joelia Vasylyna