Rusland en Nederland zijn lang, innig en hecht verbonden door aardgas. Journalist Wendelmoet Boersema dook voor haar boek Gronings goud in die geschiedenis die haar voerde van de klei in haar geboortegrond in Groningen tot de Russische gasvelden, van Den Haag tot Moskou en terug. Terwijl de politieke betrekkingen met Rusland sinds de MH17 en andere diplomatieke schandalen slechter zijn dan ooit, functioneert de 'gasrotonde' gewoon door.
Kaart Louwman en Friso
door Wendelmoet Boersema
Begin 2010 loopt Marcel Kramer, dan nog topman van de Gasunie, in de supermarkt als zijn mobiel afgaat. Aan de lijn is de persoonlijke assistent van Poetin. Of hij vanavond of morgen naar Rotterdam Airport kan komen. Er staat een vliegtuig voor hem klaar. De Russische premier wil hem graag spreken. De auto die hem op het Moskouse vliegveld opwacht, rijdt regelrecht naar Poetins datsja. Voor het oog van de camera’s van de Russische media bedankt Poetin hem uitgebreid voor zijn inspanningen voor de Nord Stream gaslijn. Hij prijst de goede relatie die Rusland en Nederland op het gebied van energie onderhouden.
Als de camera’s vertrokken zijn, heeft Poetin een vraag aan Kramer. Of hij topman wil worden van het concern dat de South Stream gaat bouwen, een gasleiding van Rusland door de Zwarte Zee naar Bulgarije. Drie kwartier praten de mannen met elkaar, onder vier ogen. Poetin is nieuwsgierig. Hoe beziet West-Europa de komst van de South Stream? Hij verzekert Kramer dat het Rusland er niet om te doen is Oekraine te ‘wurgen’. Dan zou ik een slechte staatsman zijn, zegt hij, dat is niet in het belang van Rusland.
Op het moment dat Kramer mij deze geschiedenis vertelt, in het voorjaar van 2018, is minister Halbe Zijlstra van Buitenlandse Zaken net gestruikeld over zijn verzonnen bezoek aan de datsja van Vladimir Poetin. De oud-topman van de Gasunie vertelt het daarom ietwat besmuikt. Want hij zat er wél echt, daar in die datsja. Zijlstra niet.
De persoonlijke uitnodiging voor Kramer tekent de band tussen Nederland en Rusland, de innige handelsrelatie en de grote waarde die beide toekennen aan het gas als geopolitiek instrument. De gasrelatie tussen Nederland en Rusland blijkt nog veel hechter dan ik dacht. Ook gaat de vriendschap veel verder terug in de geschiedenis dan bekend, zo ontdek ik in de loop der tijd bij het onderzoek voor mijn boek Gronings Goud.
Marcel Kramer met Poetin en Gazprom CEO Miller (foto Kremlin)
Het bezoek van Kramer aan Poetin is tegelijkertijd de afsluiting van een succesvolle Nederlandse lobby. Kramer is een van de topmannen die zich heeft ingezet voor de komst van de Nord Stream, de eerste pijpleiding die Russisch gas direct naar West-Europa brengt. Vanaf het begin ziet de Nederlandse regering de voordelen die deelname in deze pijpleiding met zich meebrengt. Lang voordat het Gronings gas opraakt, maakt Nederland al plannen om een grote speler te blijven in de gaswereld. Ook als we zelf geen gas meer zullen hebben, wil de Gasunie gas blijven verhandelen en opslaan voor de internationale markt. Deze strategie - verpakt in de praktische term ‘gasrotonde’ - domineert het handelen van opeenvolgende regeringen in het eerste decennium van deze eeuw. Met succes, want de Gasunie krijgt uiteindelijk een aandeel in de gaspijp.
Wat de ontvangst van Kramer in Rusland ook aantoont: gas is Chefsache. Iets waar president (en kortstondig premier) Poetin zich op alle belangrijke momenten persoonlijk mee bemoeit.
Politieke weerstand tegen Nordstream 2
De afgelopen tijd is juist de politieke weerstand tegen de Nord Stream in het nieuws. Het draait nu om de verdubbeling van die eerste pijplijn, de Nord Stream 2, die nog meer Russisch gas naar Europa zal brengen. Het Brits-Nederlandse Shell is een van de medefinanciers. De Verenigde Staten voeren het verzet aan, met sancties tegen de bedrijven die de pijp aanleggen, terwijl Duitsland een van de grote voorstanders is. Bondskanselier Angela Merkel heeft het gas nodig voor haar Energiewende. Ze wil de kolen- en kerncentrales sluiten. Gas is voor de Duitsers het alternatief zolang wind en zon niet voldoende voorradig zijn.
Ook Nederland is voorstander, al wordt dat niet langer met zoveel woorden hardop gezegd. De ramp met de MH17 heeft de relatie met de Russen sinds 2014 onder spanning gezet. De vergiftiging van Sergej Skripal, van Aleksej Navalny en de spionagezaak bij het hoofdkantoor van de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens OPCW: de verhouding Den Haag - Moskou werd er niet beter op. Tegelijkertijd is Russisch gas door de sluiting van het Groningenveld harder nodig dan ooit. De komende tien jaar zal naar verwachting de hoeveelheid Russisch gas verdubbelen, die bij het desolate ontvangststation in het Groningse Oude Statenzijl ons land binnenstroomt. En we zijn nu al een van de grootste afnemers, na de Duitsers, de Britten en de Italianen.
Nederland blijkt bedreven in deze politiek, die de Russen met een bekende uitdrukking een dvojnoj standart (dubbele standaard) noemen. Aan de ene kant is Nederland kritisch op de mensenrechtenschendingen in Rusland en de gebrekkige medewerking aan het MH17-onderzoek, terwijl het tegelijkertijd de handelsrelatie koestert, vooral op het gebied van gas. Nederland is zelfs een van de loyaalste ambassadeurs van Russisch gas geweest, tot de dag van vandaag. Sommige politici verdedigden dat met het argument dat de verhoudingen goed bleven dankzij de intensieve gascontacten, die hen in staat stelden om achter gesloten deuren gevoelige kwesties aan te roeren. Anderen zoals de Amerikanen hebben zich door de geschiedenis heen verbaasd over de Nederlanders, die ‘hun cake wilden bewaren én eten’.
In Europa is deze tweeslachtige houding ook te zien. Brussel was groot voorstander van de eerste Nord Stream, die het stempel ‘project van Europees belang’ kreeg. Met deze verbinding zou Europa voortaan veel minder last hebben van de gasruzies tussen Moskou en Oekraïne, zo was de gedachte. Voorstanders als oud-bondskanselier Gerhard Schröder kregen een hoge positie in het concern van de Nord Stream. Zij laten niet na te benadrukken dat Rusland even afhankelijk is van Europa als omgekeerd. En dat Poetin zich wel drie keer zal bedenken voor hij de gaskraan als drukmiddel inzet tegenover het machtige Duitsland.
Desondanks krijgt de tweede Nord Stream in Brussel veel meer tegenstand. Nu klinkt het omgekeerde argument. Oekraïne zou teveel te lijden hebben van deze ‘bypass’, waardoor het land miljarden aan transporttarieven verliest. Lidstaten uit het oosten zoals Polen en Litouwen, maar ook lidstaten die geen gas meer nodig hebben zoals Denemarken, veroordelen keer op keer scherp de afhankelijkheid van Moskou. Ondertussen blijft Europa gestaag gas afnemen. Ondanks de inspanningen op het gebied van duurzame energie is de afhankelijkheid van Russisch gas niet veel minder dan twee decennia geleden.
Andere tijden
Ik studeerde Slavische talen in de jaren negentig, dus enig optimisme over Rusland is mij niet vreemd. Het is de periode na de val van de Muur, het aantal studenten Slavistiek piekt tot niet eerder vertoonde hoogten. Het land opent zich voor avonturiers, journalisten, nieuwsgierige reizigers en agressieve investeerders. Een periode van ongekende turbulentie, van de coup tegen Michail Gorbatsjov tot de opkomst van de oligarchen, van de lange rijen voor lege winkels tot de eerste grote roebelcrisis in 1997.
Als ik kort na het aantreden van een jonge president Vladimir Poetin in het jaar 2000 correspondent wordt voor Trouw, Elsevier en BNR, beleef ik van dichtbij hoe Poetin de controle over de kroonjuwelen van de economie herovert. Gazprom voorop, waar hij zijn vriend Aleksej Miller in 2002 als hoogste baas aanstelt. Met andere journalisten vlieg ik in een helikopter naar het boorplatform in de zee van Ochotsk bij Sachalin, boven het gasveld waar Shell later na een harde strijd een aandeel aan Gazprom zal moeten afstaan.
De aanleg van het pijpleidingennetwerk van Nordstream (foto Gazprom)
Het correspondentschap leert me hoe keihard die strijd om olie en gas wordt gevoerd. Er blijkt ook een gedeelde geschiedenis tussen Nederland en Rusland, tussen Europa en de Sovjet-Unie die veel verder terugvoert dan ik had gedacht. Aanvankelijk begin ik aan mijn boek Gronings goud uit verontwaardiging over de aardbevingsellende in de provincie waar ik ben geboren en opgegroeid. De manier waarop Den Haag met Groningen is omgegaan ís ook ontluisterend, maar gaandeweg word ik gegrepen door het verhaal achter het aangekondigde einde van de gaswinning. Een onderbelicht verhaal over de nauwe banden tussen regeringen en internationale concerns, van koude oorlogen en warme betrekkingen en van de miljarden die er nog altijd mee worden verdiend.
In het hol van de kapitalistische leeuw
Nederland en de Sovjet-Unie ontdekken ongeveer tegelijkertijd hun rijkste gasvelden. Beide landen willen daarmee al snel Europa van gas gaan voorzien. Wanneer in het Nieuwsblad van het Noorden op 25 september 1959 een van de eerste berichtjes over de proefboringen bij Slochteren staat – een jaar voor de gasvondst wereldnieuws wordt – opent deze krant met het bezoek van Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov aan New York. Of ‘Kroesjtsjev’zoals men het in die tijd spelt. De wereld houdt de adem in voor deze bijzondere ontmoeting. Voor het eerst steekt een Sovjetleider de oceaan over voor een bezoek aan de Verenigde Staten. Chroesjtsjov heeft de uitnodiging gekregen van vicepresident Nixon toen die in de zomer in Moskou op bezoek was. President Eisenhower wil niets aan het toeval overlaten: Chroesjtsjov zal in de watten worden gelegd. Wapenbeheersing staat bovenaan de agenda, de betrekkingen mogen niet verder verkillen.
In New York houdt de Rus een toespraak in het hol van de kapitalistische leeuw, The Economic Club of New York. Hij pocht daar dat zijn Sovjetgeologen ‘grote gasreserves hebben ontdekt die zo groot zijn dat we er decennia mee vooruit kunnen’. Hij wil er Amerika economisch mee naar de kroon steken. Twee jaar later is hij er in een toespraak tot het partijcongres nog veel duidelijker over. Gas is ‘de bouwsteen van het socialisme’ en de productie moet minstens met een factor tien omhoog. De Sovjet-Unie zal begin jaren tachtig uiteindelijk de Verenigde Staten overvleugelen als gasproducent.
De Sovjet-Unie zal begin jaren tachtig de Verenigde Staten overvleugelen als gasproducent
Het blijkt achteraf dus geen bluf van de Oekraiense boerenzoon, daar in New York. Onder Chroesjtsjov leggen ingenieurs de basis voor een gigantisch centraal systeem van gasleidingen. Ze overbruggen duizenden kilometers. De strategie is helder: alle Sovjetrepublieken worden economisch – en zo ook politiek – met moedertje Rusland verknoopt. De rijkdommen onder de Arctische toendra’s blijken bovendien zo groot, dat de Sovjet-Unie haar ideologische weerzin tegen export – want handel met kapitalisten – overwint.
Op de website van Gazprom ontdek ik een intrigerend fotootje. Het is in zwart-wit en genomen in Baumgarten, Oostenrijk. Het lijkt sterk op de foto’s die verschenen in Nederlandse kranten toen het eerste gas uit Slochteren ging stromen. Serieuze mannen in ouderwetse pakken staan plechtig opgesteld bij de grote blinkende buizen van een gasstation. Een van hen draait aan een wiel, en bovenaan een lange buis ontbrandt een vlam.
De partners van Nordstream (in het midden ex-bondskanselier Schröder, links van hem Aleksej Miller)
Intrigerend is vooral de datum: 1 september 1968. Elf dagen nadat Russische tanks door de straten van Praag ratelden in buurland Tsjechoslowakije. Praag is hemelsbreed slechts driehonderd kilometer van Baumgarten. De wereld is nog niet bekomen van de schrik: de invasie in Tsjechoslowakije en de brute onderdrukking van de Praagse lente zijn dagenlang voorpaginanieuws. Op een van de dieptepunten van de Koude Oorlog stroomt het allereerste gas van de Sovjet-Unie naar het kapitalistische Westen.
Andere voorvallen van lang geleden zorgen voor een schok van herkenning. Het huidige verzet tegen de Nord Stream van Donald Trump, maar ook van de regering Biden, vertoont een opmerkelijke parallel met de sancties die de Amerikaanse president Ronald Reagan in de jaren tachtig afkondigt tegen een andere grote Russische export-pijplijn, de Oerengoj-Oezjgorod. Een heuse Koude Oorlog-thriller, in de jaren waarin de Sovjet-Unie net Afghanistan is binnengevallen. Inclusief CIA-agenten die door Europa toeren om verzet tegen het rode gas te mobiliseren.
Er ontbrandde een heuse Koude Oorlog-thriller, inclusief CIA-agenten die door Europa toeren om verzet tegen het rode gas te mobiliseren
Ook in die jaren al zijn de Duitsers de grootste voorstander van meer gashandel met Rusland. Tot verbazing van de Amerikanen, zo blijkt uit de later gepubliceerde CIA-papers. 'Velen [in Europa] geloven, of willen geloven, dat een tevreden Russische beer over het algemeen minder gevaarlijk is dan een hongerig exemplaar.' Het lukt Reagan niet de Europeanen op andere gedachten te brengen.
De macht van het gas
Deze geschiedenis laat zien hoe politieke ideologieën zich moesten plooien naar de macht van het gas. De wereld van het gas is een minder grillige dan die van olie, waarover vele hevige conflicten en oorlogen zijn gevoerd. Maar voor Nederland is het een hele belangrijke wereld. Samen met de Russen uit het oosten (en de Algerijnen uit het zuiden, later aangevuld door de Noren uit het noorden), voorzien de Nederlanders heel Europa van gas.
Nederland en de Sovjet-Unie zijn soms elkaars concurrent, vaker helpen ze elkaar, door internationale gasleveranties op elkaar af te stemmen – ook in tijden van grote politieke spanning. De vriendschap bloeit eind jaren negentig, als Nederland voor het eerst een miljardencontract afsluit voor de import van Russisch gas. Het contract wordt gevierd met grote tentoonstellingen van Russische kunst in het Groninger Museum. Voor het eerst verlaat de ‘Russische Nachtwacht’ Rusland, het schilderij van de Wolgaslepers van Ilja Repin, voor een tocht naar een relatief onbekend museum in een Nederlandse provincie.
De lange historie van de gasvriendschap met de Russen is zeker niet de enige verklaring waarom Nederland nog zeker een decennium meer Russisch gas zal importeren. Het werpt wel een nieuw licht op de actualiteit van de gaspolitiek. In Gronings Goud verweef ik persoonlijke geschiedenissen met deze geopolitiek, en laat ik zien hoe het gas zijn glans verloor. Want het belang dat Nederland al die decennia toekende aan gas, de status die we er internationaal aan ontleenden, verklaart voor een deel ook waarom we er zo moeilijk afscheid van kunnen nemen.
Rutte en Poetin tijdens het Nederland-Rusland-jaar in 2013
In 2013 schrikt voor het eerst heel Nederland op van de gevaren van de gaswinning. Alarmerende rapporten voorspellen dat er heviger aardbevingen mogelijk zijn dan altijd gedacht. De scheuren en stutten in Groningen domineren in de jaren daarop het nieuws. Toch komt de aankondiging dat de gaskraan dicht gaat pas vijf jaar later, in 2018. Volgend jaar gaat het gasveld definitief dicht. Maar in dat kanteljaar 2013 wordt er zelfs meer gas opgepompt dan ooit. Het is een van de vragen waarop de parlementaire enquête naar de gaswinning straks een definitief antwoord moet vinden. De macht van het gas en de miljarden die er al die jaren mee zijn verdiend, heeft het afscheid sterk vertraagd.
Nederland wil van gas los, zo luidt de officiële versie keer op keer. De omslag naar duurzame energie gaat alleen veel langzamer dan gedacht. De keus voor Nederland als gasrotonde aan het begin van deze eeuw is een fossiele keuze geweest. Er waren miljardeninvesteringen voor nodig die anders ook naar de duurzame transitie hadden kunnen gaan.
Premier Mark Rutte zei het ook in de verkiezingscampagne nog een keer: We willen minder afhankelijk worden van Moskou. Maar in de praktijk kiest de politiek al decennia anders, in Den Haag en ook in Brussel. Er zijn alternatieven beschikbaar, maar die zijn nog te duur of komen deels ook uit Rusland (vloeibaar gas LNG). De gaswereld lobbyt in Den Haag en Brussel voor een toekomst met waterstofgas, waarvoor Nederland als gasland de kennis en infrastructuur heeft. Maar waterstofgas is geen energiebron, maar een energiedrager die tot nu toe vooral uit het fossiele aardgas wordt gemaakt.
Het paradoxale voor Groningen is: juist omdat de gaswinning daar wordt stopgezet, is de komende jaren meer Russische gas nodig dan ooit. Op dit moment bouwen de Russen in alle stilte de laatste kilometers van de Nord Stream 2 af. Tot zeker het jaar 2030 zal er onvermijdelijk alleen maar meer gas van oost naar west stromen. Daar zullen ook nieuwe sancties van de regering Biden weinig aan veranderen.
Wendelmoet Boersema: Gronings Goud – over de macht van het gas en de rol van Rusland, uitgeverij Ambo|Anthos, 21,99 euro, ook verkrijgbaar als e-book. https://www.amboanthos.nl/boek/gronings-goud/