De afgelopen maand onthulden twee onderzoeken vermeende misstanden binnen Russische oppositionele kringen: een van Navalny’s Anti-Corruption Foundation (FBK), en een van prominente oppositiepoliticus Maxim Katz. Nu, enkele weken later, reflecteert Kristina Petrasova, persvoorlichter van Free Russia NL, op wat er is gebeurd. Volgens haar leidt de rivaliteit tussen de bekendste partijen af van de hechte samenwerking op lokaal niveau.
Een demonstrant protesteert voor de Permanente Vertegenwoordiging van de Russische Federatie bij de Verenigde Naties in Genève, Zwitserland, als onderdeel van de actie 'Noon against Putin'. 17 maart 2024. Foto: Martial Trezzini / EPA / ANP
door Kristina Petrasova
Afgelopen maand schudde een reeks gebeurtenissen de Russische oppositie in ballingschap op. Twee belangrijke onderzoeken onthulden vermeende misstanden binnen de oppositionele kringen: een van Navalny’s Anti-Corruption Foundation (FBK), en een van prominente oppositiepoliticus Maxim Katz. De gebeurtenissen leidden tot een golf van verdeeldheid en wantrouwen. Binnen verschillende verzetsgroepen verstijfden mensen van ongeloof en angst: is dit de genadeslag voor de civil society in ballingschap?
De eerste schokkende onthulling kwam van Navalny’s Anti-Corruption Foundation (FBK). FBK voerde een onderzoek uit naar een reeks aanslagen op prominente oppositieleiders, onder wie Leonid Volkov, Ivan Zjdanov en Aleksandra Petrasjkova. Volgens het onderzoek zou Leonid Nevzlin, een voormalige Yukos-aandeelhouder en een goede vriend van Michail Chodorkovski, verantwoordelijk zijn voor het organiseren van de aanslagen. Maria Pevtsjich, onderzoeksdirecteur van FBK sinds Navalny's gevangenschap, noemde Chodorkovski meer dan veertig keer in haar documentaire, waardoor hij impliciet als hoofdverdachte werd gepresenteerd.
Niet veel later publiceerde Maxim Katz, een andere prominente oppositiepoliticus, zijn eigen onderzoek, waaraan hij al geruime tijd werkte, zo liet hij weten via X. In het onderzoek beweert hij dat FBK in de afgelopen tien jaar financiële steun heeft ontvangen van Russische bankiers die miljarden hebben gestolen van Russische burgers. Katz stelt dat deze oligarchen, die naar Europa zijn gevlucht en zich daar voordoen als politieke vluchtelingen, in werkelijkheid betrokken zijn geweest bij grootschalige corruptie en zelfverrijking.
Slechts één persoon heeft baat bij verdeeldheid binnen het verzet: Vladimir Poetin
Niemand binnen de bredere Russische verzetsbeweging haalt voordeel uit deze situatie. Slechts één persoon heeft baat bij verdeeldheid en wantrouwen binnen het verzet en in het contact met Westerse politici: Vladimir Poetin. Hij is een meester in de verdeel en heers aanpak, of het nu gaat om ruzie zaaien binnen zijn eigen kringen of in de oppositie. Het zou naïef zijn Poetins hand uit te sluiten in het lekken van verschillende ‘bewijsstukken’ in alle onderzoeken. Het creëren van chaos binnen de oppositie is in zijn belang, niet in dat van FBK, Chodorkovski of Katz. Op deze manier directe beschuldigingen uiten brengt simpelweg te veel risico’s met zich mee voor een toch al kwetsbare groep.
Screenshot van Chodorkovski's korte verklaring, naar aanleiding van de beschuldigingen van FBK. 12 september 2024. Bron: YouTube.
Verzet in ballingschap
De gevolgen van de onthullingen zijn verwoestend voor de cohesie binnen de Russische oppositie. De vraag rijst of de oppositie, die nu voornamelijk in ballingschap opereert, hetzelfde lot zal ondergaan als eerdere generaties Russische ballingen, die er niet in slaagden om effectief oppositie te bieden tegen de autoritaire regimes van hun tijd.
De geschiedenis van de Russische oppositie in ballingschap kent verschillende schaduwkanten. De eerste grote golf van Russische emigranten volgde op de revolutie van 1917, toen ongeveer 1,5 miljoen voornamelijk intelligentsia en aristocraten het land ontvluchtten. Deze groep probeerde in ballingschap oppositie tegen het bolsjewistische regime te organiseren, maar slaagde hier niet in. Verdeeldheid en rivaliteit binnen de beweging, evenals het verlies van contact met de mensen in Rusland, verzwakte hun positie. Met het verstrijken van de jaren kwam de assimilatie, en met een nieuwe wereldoorlog kwam de tweede golf emigranten. Die bestond uit de dwangarbeiders die na hun tewerkstelling in Duitsland hadden besloten niet terug te keren naar de Sovjet-Unie, collaborateurs en familieleden van Stalin’s 'vijanden van het volk'. De eerdere 'golf' accepteerde de daaropvolgende niet, wat ook voor verdeeldheid zorgde.
Ook de derde golf, van Russische en joodse emigranten die het land verlieten tussen de jaren ’70 en ‘80, had moeite om een verenigd front te vormen tegen de Sovjetdictatuur. Hoewel deze dissidenten wel belangrijke invloed uitoefenden op de publieke opinie in het Westen, zoals Aleksandr Solzjenitsyn en Joseph Brodsky, waren ze niet in staat om verandering in Rusland te bewerkstelligen. Uiteindelijk was het de combinatie van economische malaise en de opstanden binnen de Sovjet-Unie die leidden tot de val van het Sovjetregime.
En dan de huidige oppositie: veel van haar leden blijven vasthouden aan oude rivaliteiten uit de jaren 90, toen veel politieke en economische conflicten met geweld en corruptie beslecht werden. Deze erfenis van de post-Sovjet jaren is nog steeds zichtbaar in de manier waarop sommige oppositieleiders met elkaar omgaan.
Interne verdeeldheid is dus een constant gegeven van het verzet in ballingschap. De vraag is dan ook of de huidige Russische oppositie, die zich grotendeels in het buitenland bevindt, kan leren van het verleden en wél een effectieve beweging kan vormen. Of is de cultuur van wantrouwen en angst zo diep geworteld in de Russische politieke cultuur dat zelfs de jongere generatie oppositiepolitici niet in staat is zich hiervan los te maken?
Oekraïne’s strijd
Hoewel de huidige situatie van de oppositie parallellen vertoont met eerdere emigratiegolven, is er een cruciale factor die het lot van deze oppositie anders maakt: de catastrofale oorlog tegen Oekraïne. Oekraïne, dat sinds 2014 strijdt voor onafhankelijkheid en territoriale integriteit, is nu verwikkeld in de bloedigste oorlog in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog, een oorlog met honderdduizenden slachtoffers en miljoenen vluchtelingen.
De strijd van de Russische oppositie tegen Poetins dictatuur is onlosmakelijk verbonden met de soevereiniteit van Oekraïne
Oekraïne is het eerste Oost-Slavische land dat serieus werk maakt van integratie in Europa en de opbouw van een democratische samenleving. Voor de Russische oppositie is Oekraïens verzet een inspiratiebron, maar ook een verantwoordelijkheid. De soevereiniteit van Oekraïne is onlosmakelijk verbonden met hun eigen strijd tegen Poetins dictatuur. Door de Oekraïners te steunen, maken ze broodnodige veranderingen voor de Russische samenleving mogelijk.
De Russische verzetsbeweging: een overzicht
De Russische verzetsbeweging is een divers landschap van verschillende politieke groepen, burgerinitiatieven, media en humanitaire organisaties. De ‘oppositie’ is een politiek deel binnen die verzetsbeweging. De belangrijkste spelers binnen de oppositie zijn de Anti-Corruption Foundation (FBK), het Russian Anti-War Committee, het Free Russia Forum, en de Free Russia Foundation. Hoewel deze groepen het in grote lijnen eens zijn over hun verzet tegen Poetin, hebben ze verschillende visies op de toekomst van Rusland en de manier waarop het verzet georganiseerd moet worden.
Anti-Corruption Foundation (FBK)
FBK, opgericht door de op 16 februari dit jaar in gevangenschap vermoorde Aleksej Navalny, is de bekendste en meest invloedrijke oppositiegroep. FBK heeft de afgelopen jaren verschillende grote corruptieschandalen aan het licht gebracht. Bij Navalny’s team ligt de focus op een Rusland met een sterke, gekozen president. Navalny, die zichzelf als een potentiële president van een democratisch Rusland zag, heeft met zijn charismatisch leiderschap en zijn innovatieve manieren voor politiek verzet een ongekende bijdrage geleverd aan de oppositie in Rusland. Desondanks leidt de gesloten aard van FBK soms tot wrijving met andere oppositiegroepen, zeker na de dood van haar leider.
Russian Anti-War Committee
Het Russian Anti-War Committee is opgericht door Michail Chodorkovski, een voormalig oligarch die na een lange gevangenisstraf nu als politiek activist en filantroop opereert. Het comité heeft een meer gedecentraliseerde benadering van politieke macht en bestaat uit prominente politici, economen, politicologen en mediamagnaten. Ook is er een overleg tussen geassocieerde leden, een aantal burgerinitiatieven uit verschillende landen. Chodorkovski ziet zichzelf niet als een politieke kandidaat maar als een publiek figuur die streeft naar een goed voorbereide transitie naar een Rusland na Poetin. Het comité pleit voor een liberale federatie waarin de macht in Rusland gedeeld wordt tussen verschillende regio’s en een parlementaire republiek in plaats van een presidentiële. Dit is meteen de belangrijkste tegenstelling tussen het Anti-War Committee en FBK. Ondanks deze verschillen heeft Chodorkovski herhaaldelijk opgeroepen tot samenwerking tussen de verschillende oppositiegroepen, vooral sinds het begin van de Russische invasie van Oekraïne.
Het Free Russia Forum en de Free Russia Foundation
Het Free Russia Forum, opgericht door Garri Kasparov, schaakgrootmeester en politiek activist, fungeert als een intellectueel platform voor discussie en debat binnen de Russische oppositie. Het Forum organiseert regelmatig conferenties en bijeenkomsten waar oppositieleiders, activisten en intellectuelen samenkomen om te praten over de toekomst van Rusland. Het Forum pleit voor de ontwikkeling van een democratische civil society in Rusland en ziet educatie en politieke bewustwording als cruciale elementen van zijn strategie. De Free Russia Foundation, die in de VS is gevestigd, richt zich op politieke advocacy en mensenrechten, zowel binnen als buiten Rusland. De Foundation biedt steun aan politieke gevangenen, journalisten en activisten die worden vervolgd door het Poetin-regime. Een van haar bekendste projecten is het lobbyen voor sancties tegen Russische functionarissen via de Magnitsky-wet.
Maxim Katz
Maxim Katz is een oppositiepoliticus, activist en publiek figuur die bekend werd door zijn betrokkenheid bij de protesten van 2011-2013 in Rusland en zijn lidmaatschap van het Oppositie Coördinatie Comité. Katz heeft een grote, voornamelijk jonge aanhang, zowel binnen als buiten Rusland. Ondanks eerdere conflicten met andere oppositieleiders, zoals Aleksej Navalny, spreekt hij zich sinds het begin van de Russische invasie van Oekraïne uit voor samenwerking tussen de oppositiegroepen.
Impact ondanks tegenstellingen
Door de chaos en rivaliteit tussen de oppositiekampen is het makkelijk om de omvangrijke samenwerking op regionaal en kleinschalig niveau uit het oog te verliezen. Binnen die kleinere groepen van de internationale verzetsbeweging is er solidariteit met de activiteiten van FBK, met de projecten van het Anti-War Committee, het Free Russia Forum en de Free Russia Foundation. Navalny-aanhangers (FBK) werken er samen met mensen die bijvoorbeeld in Vladimir Kara-Moerza (Anti-War Committee) hun volgende president zien.
Honderden, zo niet duizenden organisaties werken aan zeer uiteenlopende projecten, van hulp bij het verlaten van het leger tot het ondersteunen van feministische media. Dekolonisatiebewegingen zoals Asians of Russia, Beda Media en regionale verzetsmedia in Rusland werken door, ondanks de repressies. Dit geldt ook voor organisaties als Memorial en OVD-Info, die niet alleen historische repressie bijhouden maar ook die van nu documenteren en hier kennis over verspreiden.
Navalny-aanhangers (FBK) werken samen met mensen die in Vladimir Kara-Moerza (Anti-War Committee) hun volgende president zien
Platforma is een partijloze hub gesteund door de Duitse overheid. Het verenigt verschillende organisaties en organiseert jaarlijkse conferenties en zet projecten op die burgerinitiatieven ondersteunen. De leden van Platforma nemen bijvoorbeeld deel aan de ronde tafel van het Anti-War Committee als geassocieerde leden. Raadslieden van Free Russia Forum hebben in het College van Platforma veel bijgedragen aan het 'Sustainable Peace Manifesto'.
Samen hebben die organisaties gewerkt aan initiatieven zoals 'Noon Against Putin', en de campagne om Putin als niet-legitieme president te verklaren en campagnes voor het vrijlaten van politieke gevangenen. Eerder schreef ik op dit platform over deze acties, die stuk voor stuk impact hebben gehad en ondanks politieke tegenstellingen van de grond zijn gekomen. De recente vrijlating van enkele zeer belangrijke en populaire politici en kopstukken van het Russisch verzet was een geweldig voorbeeld van samenwerking tussen Westerse overheden en de verschillende oppositie-bolwerken.
Deelnemers aan een protestmars ter nagedachtenis aan Aleksej Navalny, georganiseerd door de Association of Free Russians in Lissabon. De actie vond plaats op 4 juni 2024, de dag dat Navalny 48 zou zijn geworden. Foto: Antonio Cotrim / EPA / ANP
Samenwerken of falen
Ondanks de schijnbare chaos en verdeeldheid binnen de Russische oppositie, wordt er dus nog steeds samengewerkt. Het is van cruciaal belang dat de oppositie zich blijft richten op hun gemeenschappelijke vijand: het regime van Vladimir Poetin. Zo kan er samen worden gewerkt aan de belangrijkste thema’s: het beëindigen van de oorlog in Oekraïne, het vrijlaten van alle politieke gevangenen en het versterken van de civil society in Rusland. Steun aan Oekraïne is daarbij essentieel: de strijd van het Oekraïense volk voor onafhankelijkheid heeft de potentie om de weg te banen voor democratische verandering in Rusland.
De toekomst van de oppositie hangt niet alleen af van haar vermogen om interne conflicten te overwinnen, maar ook van de steun die zij krijgt van de internationale gemeenschap. Westerse regeringen spelen een cruciale rol in het al dan niet handhaven van economische en politieke druk op het regime van Poetin. Zolang de handel in Russische grondstoffen zoals olie en gas doorgaat, zal het regime in Moskou in staat zijn om zichzelf in stand te houden en zijn oorlog in Oekraïne voort te zetten.
Internationale steun is ook essentieel omdat het de oppositie het vertrouwen en de energie geeft om haar werk voort te zetten. Alleen wanneer de oppositie erin slaagt om haar interne verdeeldheid te overwinnen en gezamenlijk te strijden voor een vreedzame en democratische toekomst voor Rusland, alleen dan is er hoop op verandering.