Toen Rusland op 24 februari 2022 Oekraïne binnenviel was Eva Cukier correspondent voor NRC Handelsblad in Moskou. Als één van de weinige Westerse journalisten besluit ze in het land te blijven om verslag te doen, tot zij in juni 2023 vanwege de toegenomen risico's alsnog door de redactie wordt teruggetrokken. Op 13 juni verscheen het boek dat zij over haar ervaringen schreef – RuZland. Land in oorlog met zichzelf en met de wereld. Gijs Kessler recenseert het boek.
Omslag van het nieuwe boek van Eva Cukier.
door Gijs Kessler
Bijna anderhalf jaar berichtte Eva Cukier over de gevolgen van de oorlog voor de Russische bevolking, vanuit standplaats Moskou, maar ook op reis in de provincie. Haar nieuwe boek, RuZland, is gebaseerd op de reportages die Cukier schreef voor NRC, aangevuld met verhalen, ervaringen en gedachtes die de krantenpagina's niet haalden. Het aanvullende materiaal in het boek geeft inzicht in de manier waarop de berichtgeving tot stand kwam, en dat is minstens zo interessant als de verslaggeving zelf.
Het boek bestaat uit drie delen. Het eerste deel, getiteld 'Oorlog', bestrijkt ruwweg het eerste halfjaar na de inval. Als de oorlog uitbreekt is Cukier op reportage in Taganrog, een stad aan de Zwarte Zee, niet ver van de Oekraïense grens. Ze was erheen gereisd om de stemming van de bevolking in het gebied te peilen en te kijken of ze, dichter bij het vuur, iets meer inzicht kan krijgen over wat er te gebeuren staat.
Iedereen doet alsof er niets aan de hand is, scrolt rustig door op zijn telefoon in de metro.
Al snel wordt het doel van haar reis door de gebeurtenissen achterhaald. Terwijl vluchten naar het buitenland in rap tempo uitverkocht raken, reist ze in een lange nachtelijke taxirit terug naar Moskou. Eenmaal in Moskou lijkt het alsof de stad 'onder een stolp leeft', zoals ze het treffend verwoordt. Iedereen doet alsof er niets aan de hand is, scrolt rustig door op zijn telefoon in de metro.
Die aanvankelijke rust duurt niet lang. We zien hoe het begin van de oorlog en de Westerse sancties die al snel afgekondigd worden het normale leven overhoop gooien en de eerste reacties opkomen, van verbijstering, woede, ontgoocheling en angst, maar ook van protest. In twee maanden tijd worden meer dan vijftienduizend mensen opgepakt bij anti-oorlogsprotesten.
Het tweede deel, getiteld 'Protest', grijpt terug op de voorgaande jaren en beschrijft de wordingsgeschiedenis van de dictatuur die Rusland onder Poetin langzaam maar zeker is geworden. Deze 'mars naar de onvrijheid' kreeg zijn beslag in de vijftien jaar waarin Cukier in verschillende hoedanigheden met het land kennismaakte, vóór zij in januari 2021 als correspondent naar Moskou werd uitgezonden. Het is een analytische terugblik en wijkt in die zin af van de rest van het boek, dat een meer verhalend karakter heeft. Het biedt weinig nieuwe informatie, maar geeft een samenvatting van Ruslands afglijden die nuttig kan zijn voor de minder ingevoerde lezer.
Het derde en laatste deel van het boek pakt het verslag uit een land in oorlog weer op. Onder de titel 'Chaos' bestrijkt het ruwweg de periode vanaf het afkondigen van de mobilisatie in september 2022 tot en met de mislukte muiterij van Wagner-commandant Jevgeni Prigozjin in juni 2023.
Twee highlights
Het zijn de reportages die het boek tot een zeldzame bron maken over het eerste anderhalve jaar van de invasie. Ik licht er twee sprekende voorbeelden uit. Het eerste betreft de beschrijving van een bezoek aan een school van een bevriende priester in de provincie Vladimir. De priester is beslist geen hoera-patriot en oorlogshitser, maar toch zie je uit de tekeningen van de kinderen op zijn school hoe het officiële discours over de oorlog doorsijpelt. En dan blijven deze kinderen nog verschoond van de leerboeken die op veel andere scholen al gebruikt worden, die bol staan van holle propaganda.
Mogelijk nog schrijnender is de lange reportage uit Boerjatië, een dunbevolkte en arme streek in Siberië, bewoond door een boeddhistisch volk. De regio levert disproportioneel veel soldaten voor het front, zowel als vrijwilliger en later, na het afkondigen van de mobilisatie, als dienstplichtige. De plaatselijke trainer handboogschieten, een traditionele sport in de regio, ziet zijn jonge pupillen één voor één opgeofferd worden aan een brute oorlog op zevenduizend kilometer afstand. Ondertussen worden racistische stereotypes over de 'wrede Boerjaten' die in Boetjsa, Izjoem en Irpin oorlogsmisdaden tegen de bevolking begaan, klakkeloos overgenomen in veel Westerse media.
Het boek is onderhevig aan een aantal beperkingen die onontkoombaar hun stempel drukken op de berichtgeving.
Uiteraard biedt RuZland slechts een gedeeltelijk verslag van wat zich in Rusland afspeelt tijdens de oorlog. Het is onderhevig aan een aantal beperkingen die onontkoombaar hun stempel drukken op de berichtgeving. Ten eerste is dat het feit dat veel dingen voor Cukier als buitenlandse correspondent grotendeels off-limits waren. De frontlijn, om maar iets te noemen, maar ook andere plaatsen waar de minder rooskleurige gevolgen van de oorlog aan het licht komen, zoals bij de begrafenissen van omgekomen militairen.
Op reportage in Boerjatië weten zij en haar fotografe bijna binnen te dringen bij een afscheidsceremonie voor gesneuvelden, maar deinzen daar op het laatste moment toch voor terug. Eveneens problematisch zijn demonstraties en protesten tegen de oorlog. De Russische staat heeft liever zo weinig mogelijk pottenkijkers als betogingen bruut uiteengeslagen worden en mensen massaal worden gearresteerd. Dat geldt voor journalisten in het algemeen, maar voor buitenlandse journalisten in het bijzonder.
Buitenlanders in Rusland
Buitenlanders, journalist of niet, blijven in Rusland nog altijd een enigszins bijzondere positie houden. Rusland was tot dertig jaar geleden een vrijwel totaal van de buitenwereld afgezonderd land waar contact met buitenlanders verdacht was, en ontmoedigd werd.
Toen deze recensent in 1991 kennismaakte met het land, lag deze isolatie nog zeer vers in het geheugen. Mensen waren zowel enorm nieuwsgierig om met een 'echte buitenlander' te praten, maar tegelijk ook af en toe nog best voorzichtig. De nieuwsgierigheid won het al snel, maar buitenlanders werden nog jaren lang toch als een soort exotische diersoort bekeken. Vaak kreeg ik als buitenlander, uit gastvrijheid, een soort voorkeursbehandeling. Maar tezelfdertijd werd ik over het algemeen geacht niets van het 'ingewikkelde' Rusland te kunnen begrijpen, hoe ik ook mijn best deed om het tegendeel te bewijzen. Met de jaren werd dit minder, maar zeker op plekken waar niet veel buitenlanders kwamen, diep in de provincie bijvoorbeeld, stuitte ik nog lang op deze wat ambivalente, welwillende uitsluiting.
In de reportages van Cukier zie je dit af en toe ook terug, vooral waar het mensen betreft die de oorlog steunen, of er op zijn minst niet direct afwijzend tegenover staan. Het is niet zozeer wantrouwen ten opzichte van een buitenlander, een Westerling bovendien, maar vooral de aanname dat zo'n journalist wel de misvattingen over Rusland zal herhalen die het Westen geacht wordt te hebben. Soms levert dat juist wat op voor de reportages, omdat de mensen die ze spreekt haar 'wel eens even uit zullen gaan leggen hoe de vork echt in de steel zit'. Zoals haar huisbaas, die ineens pro-Poetin blijkt en haar tenslotte toebijt: 'Pas op je woorden, Eva. Wat jij zegt, is tegenwoordig gevaarlijk in Rusland'. Maar veel vaker leidt het ertoe dat de mensen die ze bevraagt het achterste van hun tong niet laten zien en blijven hangen in oppervlakkige formules.
En dat brengt ons bij de hamvraag met betrekking tot dit boek: wat levert het aan inzichten op over wat de Russen beweegt in deze oorlog? Die vraagt valt logischerwijze in twee delen uiteen. Aan de ene kant zijn er de mensen die tegen de oorlog zijn. Die de barbarij die over Oekraïne wordt uitgestort verafschuwen of in de confrontatie met het Westen de wereld zien ondergaan waarin hun levens zich afspelen en hun toekomstplannen verankerd waren. Of die er eenvoudigweg niets voor voelen hun leven te moeten geven in een oorlog die ze niet zelf gekozen hebben en die ze zinloos achten.
Vrienden, bekenden en vrienden van vrienden vertellen haar wat de mensen die ze op reportage spreekt, meestal niet openlijk durven te zeggen.
Hier komt Cukiers persoonlijke netwerk om de hoek kijken. Want vrienden, bekenden en vrienden van vrienden vertellen haar persoonlijk wel wat de mensen die ze op reportage spreekt, meestal niet openlijk durven te zeggen. Een lhbti-vriend verzoekt haar 'geen moeilijke vragen meer te stellen.' Hij probeert het hoofd boven water te houden door zo veel mogelijk gewone dingen te doen: ‘Ik ben moe van het strijden tegen onrechtvaardigheid, van het lezen over de oorlog in Oekraïne [...] Het leven is kort, wat heeft het voor zin de hele dag ongelukkig en depressief te zijn?’
Dergelijke inkijkjes bieden een bijzonder waardevolle aanvulling op het bestaande beeld van de uitdagingen waarvoor de oorlog de Russische bevolking stelt. Eén van de drijfveren bij het schrijven van dit boek, zo betoogt de auteur in de inleiding, was het geven van een antwoord op de vraag waarom Russen niet in opstand komen tegen deze oorlog. Of deze vraag nu uit wensdenken voortkomt of niet, de persoonlijke verhalen die Cukier optekent maken het volkomen aannemelijk dat dit niet gebeurt.
Cukier gaat het gesprek met de voorstanders van de oorlog nooit uit de weg, en zoekt het zelfs op.
Een stuk ingewikkelder ligt het inzicht dat dit boek verschaft in wat de voorstanders van de oorlog beweegt. Niet dat Cukier niet heeft geprobeerd zich daarin te verdiepen, integendeel, ze gaat in de reportages in het boek het gesprek met de voorstanders van de oorlog nooit uit de weg, en zoekt het zelfs op. Maar op de keper beschouwd worden we uiteindelijk niet veel wijzer van wat ze zeggen. Ze herhalen een aantal gemeenplaatsen over Amerika dat Oekraïne opstookt, 'nazi's' die het in Oekraïne voor het zeggen zouden hebben, en de aantoonbaar onjuiste voorstelling van zaken als zou Rusland aangevallen worden door het Westen.
Cukier wijt dit aan de alomtegenwoordige propaganda die de mensen jarenlang gehersenspoeld heeft. Ze gaat zelfs, moedig onder de omstandigheden, in discussie en probeert met argumenten de verkeerde voorstelling van zaken te ontkrachten. Zonder noemenswaard resultaat. Dat ze een journalistenbadge draagt en een Westerling is zal ongetwijfeld bijgedragen hebben aan het mislukken van haar pogingen, maar er lijkt ook meer aan de hand.
Kern van de zaak is namelijk dat de voorstanders van deze oorlog niet een rationele, maar een emotionele waarheid verkondigen, die per definitie niet te weerleggen valt. Ze verwoorden een sentiment dat ik ken vanaf het allereerste moment dat ik voet zette in Rusland in dat verre jaar 1991. Een mengsel van gekrenkte trots, bitterheid en het soort 'mij-vertel-je-niks' bravoure dat complotdenkers doorgaans aankleeft. Ik kwam het in de loop van de jaren nog vaak tegen, kon vaak in een gezelschap ook al van tevoren voorspellen wie het zou verwoorden. Dertig-twintig jaar terug was het een ondertoon, maar met de huidige oorlog is het in Rusland uiteindelijk de boventoon gaan voeren.
Eva Cukier, RuZland. Land in oorlog met zichzelf en met de wereld. Prometheus, 2024. ISBN 978 90 446 5450 9, 285 p.