Het mag gerust een unicum heten: voor het eerst in vijf jaar heeft een hoge Amerikaanse delegatie de Belarussische hoofdstad Minsk bezocht. Het bezoek leverde direct resultaat op: nog dezelfde dag liet het regime van president Aleksandr Loekasjenko drie gevangenen vrij. Maar niet iedereen is blij met de ontdooiende betrekkingen.

Aleksandr Loekasjenko in Minsk, Belarus, 26 januari 2025. Foto: Belarus President Press Service Handout / ANP / EPA

Opeens waren ze vrij. Twee Belarussische politieke gevangenen en een Amerikaanse staatsburger. Op woensdag 13 februari werden de drie overgedragen aan een Amerikaanse delegatie in een dorpje vlak bij de grens met Litouwen. Hoewel de identiteit van de Amerikaan onbekend blijft, zijn die van de twee Belarussische ex-gevangenen wel bekend: het gaat om freelance journalist Andrei Koeznetsik en activiste Aljona Mausjoek.

Wie zijn de vrijgelaten politieke gevangenen?

Koeznetsik werd in november 2021 gearresteerd en kort daarna veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf wegens 'het oprichten van of deelnemen aan een extremistische organisatie.' Op het moment van zijn arrestatie werkte hij voor Radio Svoboda, de Russische tak van de Amerikaanse nieuwssite Radio Free Europe/Radio Liberty.

Mausjoek kreeg datzelfde jaar eveneens een gevangenisstraf van zes jaar opgelegd. Volgens de rechter had zij in 2020 tijdens een anti-regeringsprotest bijgedragen aan 'massale ongeregeldheden' in Pinsk, een stad in het zuiden van Belarus. De vrijgelaten Amerikaan met onbekende identiteit is in ieder geval niet Joeri Zenkovitsj, een advocaat die in Belarus is geboren en daar vastzit op beschuldiging van het plannen van een staatsgreep.

De vrijlatingen kunnen niet los worden gezien van het bezoek dat Loekasjenko en het hoofd van de Belarussische inlichtingendienst KGB eerder die woensdag ontvingen. Een driekoppige delegatie onder leiding van Chris Smith, een gezant van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, reisde die ochtend vanuit Vilnius naar Minsk voor gesprekken met hen. 

Kunstmest

De Amerikaanse krant The New York Times onthulde dat Smith in Vilnius tegen westerse diplomaten heeft gezegd dat deze vrijlatingen ‘een eenzijdig gebaar van het regime van Loekasjenko’ zijn, maar ook dat het mogelijk om een voorbode gaat van een grotere deal tussen de VS en Belarus. Loekasjenko zou bereid zijn om nog veel meer politieke gevangenen vrij te laten, waaronder prominente figuren. In ruil daarvoor zouden de VS bereid zijn om sancties tegen Belarussische banken en de export van kali – een belangrijke grondstof voor kunstmest waarvan Belarus een grote producent is – te versoepelen.

Belarus en de VS noemden geen namen van prominente gevangenen die in aanmerking zouden komen voor vrijlating bij een eventuele deal. Tatjana Chomitsj, de in het buitenland woonachtige zus van de prominente oppositieactiviste Maria Kolesnikova - die volledig geïsoleerd zit in een strafkamp wegens vermeende pogingen tot ongrondwettelijke machtsovername - juicht zo’n overeenkomst daarom voorzichtig toe.

Speelruimte

Volgens The New York Times zou Smith deze mogelijke deal tegenover zijn westerse collega’s hebben proberen te verkopen als een stok tussen de wielen van de Russische president Vladimir Poetin, Loekasjenko's trouwste bondgenoot. Hij zou hebben aangegeven dat deze ontwikkeling Belarus wat meer speelruimte buiten de invloedssfeer van Rusland zou kunnen geven. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken heeft echter geen bevestiging van deze berichten gegeven.

De vraag is echter of het Kremlin überhaupt toestaat dat Belarus een deal met de Amerikanen sluit. Tijdens de eerste gesprekken tussen de Verenigde Staten en Rusland in Saoedi-Arabië over een vredesverdrag voor Oekraïne gaf de Russische delegatie aan geen bezwaar te hebben tegen nauwere banden tussen de VS en Belarus. Maar, zo meldde de Russische regeringskrant RG, die hernieuwde betrekkingen mogen niet in strijd zijn met het Russische ideaal van de Uniestaat – een steeds hechtere eenwording van Belarus en Rusland, die de afgelopen jaren steeds concreter vorm heeft gekregen.

Dat het nieuws in dezelfde week waarin president Donald Trump een telefoongesprek voerde met Poetin, lijkt toeval. De Republikein Smith, die Russisch spreekt en al in 2023 door Trumps voorganger Joe Biden werd aangesteld als gezant voor Oost-Europa, is verantwoordelijk voor het bepalen van de Amerikaanse strategie richting Belarus. Hij begon gesprekken met bondgenoten over het versoepelen van sancties tegen het land. Deze sancties golden sinds de onvrij verlopen Belarussische presidentsverkiezingen in 2020 en werden in 2022 verscherpt vanwege de Belarussische steun aan de grootschalige Russische invasie in Oekraïne.

Op veel steun voor het versoepelen van de sancties hoeft Smith echter niet te rekenen in Europa. De Europese Unie besloot afgelopen zomer juist na lange onderhandelingen om haar sancties tegen Belarus verder aan te scherpen. Tot die tijd liepen deze maatregelen niet synchroon met die tegen Rusland, waardoor Rusland Belarus kon gebruiken als doorvoerland voor gesanctioneerde goederen. Zo kon een Kazachs bedrijf bijvoorbeeld gespecialiseerde machines die worden gebruikt om halfgeleiders te vervaardigen vanuit West-Europa naar Belarus laten verschepen en vervolgens doorverkopen aan Rusland.

Averechts effect

Om die reden ziet de Amerikaanse militaire denktank Institute for the Study of War het versoepelen van de sancties totaal niet zitten. ‘Belarus is een belangrijk hulpmiddel voor Rusland bij het omzeilen van sancties, en de Russische en Belarussische economieën zijn zo sterk verweven dat een versoepeling van Amerikaanse sancties tegen Belarus direct ten goede zou komen aan de Russische oorlogsinspanning,’ schreef de denktank maandag.

Met zijn bezoek aan Belarus, het vrij krijgen van drie gevangenen en de mogelijke deal heeft Smith ook de Belarussische oppositie in een lastig parket gebracht. Franak Viačorka, adviseur van oppositieleider Svetlana Tichanovskaja, sprak zijn blijdschap uit over de vrijlatingen maar benadrukte dat sancties alleen versoepeld mogen worden als ‘Loekasjenko stopt met repressie en nieuwe arrestaties’ én ‘alle politieke gevangenen vrijlaat’. 

Volgens mensenrechtenorganisatie Viasna zitten er momenteel ongeveer 1.300 mensen vast op politieke gronden in Belarus. In aanloop naar de presidentsverkiezingen van afgelopen januari liet Loekasjenko al wel een kleine 300 gevangenen vrij om ‘humanitaire redenen’.

In onafhankelijke Belarussische media wordt sterk getwijfeld aan Loekasjenko's intenties om politieke gevangenen daadwerkelijk vrij te laten. Volgens bronnen van Nasha Niva, een onafhankelijke krant uit Belarus, zijn deze drie vrijgelaten gevangenen slechts bedoeld als ‘geschenk’ om een verdere dialoog met de Verenigde Staten mogelijk te maken. Wat Loekasjenko uiteindelijk van de Amerikanen wil, blijft echter onduidelijk.

‘Andere politieke realiteit’

De controversiële zakenman Joeri Voskresenski – die in 2020 nog deed alsof hij deel uitmaakte van het oppositionele kamp maar na een korte arrestatie overstapte naar Loekasjenko's zijde – heeft wel ideeën over wat Loekasjenko wil: volledige opheffing van alle sancties. Als daar politieke gevangenen voor moeten worden vrijgelaten, dan zij dat zo, verklaarde hij cynisch op een pro-overheid YouTube-kanaal. 'Dan laten we iedereen vrij, geven we ze aan jullie mee, en leef daar maar met hen zoals jullie willen – maar daar, niet hier. Hier is inmiddels een andere politieke realiteit.'