Na het stopzetten van Amerikaanse financiering zagen sommige redacties van Belarussische media 70% van hun budget verdampen. Slagen de media in ballingschap er nog in om mensen in Belarus van alternatieve informatie te voorzien? Anna Volynets sprak voor Dekoder met Natalia Belikova van Press Club Belarus. ‘Wat betreft invloed op het publiek in het thuisland zijn de Russische en Belarussische media in ballingschap onvergelijkbaar.'

Een vrouw houdt een bord omhoog met de afbeelding van de Belarussische journalist Katsjaryna Bachvalava tijdens een demonstratie in Warschau op 26 januari 2025. Foto: Sergei Gapon / ANP / AFP

‘Als we kijken naar het totale budget van alle traditionele mediaredacties [uit Belarus], gaat het om een verlies van minstens tien miljoen per jaar,’ vertelt Natalia Belikova, hoofd van de afdeling internationale samenwerking bij Press Club Belarus, een organisatie opgericht door journalisten van onafhankelijke Belarussische media. 'En dan tellen we alleen de media mee die geen directe overheidssteun uit binnen- of buitenland ontvangen, dus Belsat, Radio Svoboda en Deutsche Welle horen daar niet bij.’

De meest opvallende mediatrend van 2025 houdt duidelijk verband met het wegvallen van de Amerikaanse steun: Belarussische media zijn meer gaan experimenteren met hun inkomstenmodel. Ze proberen te diversifiëren. ‘Media zoeken manieren om zich te richten op Belarussen die het land hebben verlaten: ze vragen donaties, investeren in lokale ‘communities’, en organiseren evenementen met entreegeld. Maar zelfs in de meest succesvolle gevallen dekken zulke inkomsten slechts 10% van het jaarbudget,’ aldus Natalia Belikova.

Experimenteren met het inkomstenmodel

Volgens Belikova zullen dit soort extra inspanningen van redacties ook in de toekomst niet genoeg opleveren om zonder verdere steun te overleven en op langere termijn hun werk goed te kunnen blijven doen. Voor wie de Belarussische media wil steunen, heeft Press Club Belarus daarom het platform Save Belarus Media opgericht.

Het is voor Belarussische media geen optie om over te stappen op een advertentiemodel en zo de financiering rond te krijgen: buitenlandse bedrijven zien geen markt in Belarus en hebben dus geen interesse om reclame te maken voor dit publiek. Voor de Belarussen zelf is iedere interactie met onafhankelijke media gevaarlijk: het regime van Loekasjenko heeft kritische mediaorganisaties bijna zonder uitzondering als 'extremistisch' bestempeld.

‘Iedereen is erop gebrand om de overkoepelende mediabedrijven te behouden'

De klap is het zwaarst voor het enorme aantal freelancers, zegt Natalia Belikova. Nu het aantal opdrachten afneemt, verslechtert hun toch al kwetsbare positie nog verder. Redacties bezuinigen op het aantal social media-medewerkers, op uitgaven aan fotografie en vormgeving, maar ook op het schrijven en redigeren van teksten zelf. Het gevolg is dat er steeds minder wordt gepubliceerd. Waarschijnlijk zal daardoor ook het publiek kleiner worden, legt Belikova uit. ‘De mate waarin mediaproducties hun weg naar het publiek vinden, wordt sterk bepaald door bedrijven als Meta, Google, Tiktok en YouTube. De algoritmes van deze techbedrijven kijken ook naar de hoeveelheid content die gepubliceerd wordt. Als het aantal publicaties terugloopt, bereiken de betreffende media op middellange en lange termijn ook steeds minder mensen.’

En toch heeft volgens het hoofd van de afdeling internationale samenwerking van Press Club Belarus tot nu toe geen enkel medium de werkzaamheden volledig opgeschort. In de regel worden kleinere, zogeheten 'sub-brands' opgeofferd die niet direct geassocieerd worden met de belangrijkste tak van het medium.

‘Iedereen is erop gebrand om de overkoepelende mediabedrijven te behouden. Maar de hoeveelheid sub-brands, en ook de content, loopt terug', zegt Belikova. ‘Tegen het eind van het jaar zullen we kunnen concluderen wat de gevolgen voor de hele industrie zijn.’

Ecosysteem

Amerikaanse donoren zagen de Belarussische media niet alleen als non-profitbedrijven en onderdeel van de civil society, maar begrepen ook dat je de werkzaamheden van deze organisaties niet zomaar kunt stopzetten en op een later moment weer kunt opstarten. Europese geldschieters daarentegen hebben vaker een projectgerichte benadering. Bij de afronding van een project willen ze concreet kunnen zien welke veranderingen bewerkstelligd zijn: een aanpak die niet altijd past bij hoe de media werken.

‘Niet alleen Belarussische redacties ervaren dat probleem, media uit andere landen in Oost-Europa, Afrika en Azië lopen tegen hetzelfde aan,’ vertelt de mediadeskundige. ‘Daarom is onder mediaondernemers en -strategen nu een discussie gaande over de vraag hoe de traditionele Europese geldschieters overtuigd kunnen worden om hun projectgerichte aanpak te herzien.’

'De vraag is hoe de traditionele Europese geldschieters overtuigd kunnen worden om hun projectgerichte aanpak te herzien'

Natalia Belikova benadrukt: om de belangen van Belarussische media tegenover donoren, internationale organisaties en buitenlandse regeringen te verdedigen en te behartigen, is het belangrijk om ook de sterke eigenschappen en successen te benoemen, los van de huidige context.

Press Club Belarus zelf benoemt in zulke situaties keer op keer het vermogen van de Belarussische media om samen te werken als een ecosysteem. Nationale en meer themagerichte media, niche-publicaties en nieuwsdiensten bestaan naast elkaar en ondersteunen elkaar. Om die reden hebben de Belarussische media nog steeds een groot bereik. ‘Daarin schuilt de kracht: het is veel moeilijker om een heel ecosysteem te vernietigen. Het resultaat is dat berichtgeving van onafhankelijke media nog steeds het publiek bereikt', zo stelt Belikova.

Blijvende vraag uit Belarus

Een andere kenmerkende kwaliteit van de Belarussische media is hun nabijheid tot Belarus, in alle betekenissen van het woord. De belangrijkste media-hubs bevinden zich in Vilnius, Warschau en Bialystok, waar redacties geschikte werkruimtes hebben gevonden. Zo zijn er bijvoorbeeld studio's ingericht met de specialisten en technische middelen die noodzakelijk zijn om te zorgen dat gebruikers toegang tot publicaties hebben zonder een VPN te hoeven gebruiken.

De situatie van de Belarussische media in ballingschap onderscheidt zich volgens Natalia Belikova ook van die van media uit andere landen, omdat ze zich tot op heden kunnen richten op het publiek in hun thuisland. En dat terwijl het medialandschap sterk gecriminaliseerd wordt: veel media hebben de status van ‘extreme organisatie' gekregen, en een deel van wat ze publiceren is bestempeld als 'extremistisch materiaal'. In praktijk betekent het dat iedere ‘like’ onder hun posts op sociale media strafbaar is.

'De samenleving is nog redelijk gezond’

Toch heeft het publiek nog steeds interesse in onafhankelijke berichtgeving, stelt Belikova. ‘Ondanks dat er veel angst leeft in de samenleving, probeert een flink percentage van het publiek, ongeveer 15% volgens cijfers van onderzoekscentrum iSANS, informatie te halen uit verschillende bronnen. Rekening houdend met de hoge mate van repressie blijven relatief veel mensen zich inspannen om een complexer wereldbeeld te vormen dan hen wordt voorgeschoteld door de propaganda. Het wijst erop dat de samenleving nog redelijk gezond is,’ concludeert Belikova. En, legt ze uit: dat kunnen de Belarussische media als een wapenfeit gebruiken in het gesprek met buitenlandse donoren. Ze kunnen uitleggen dat ze voor het publiek van toegevoegde waarde zijn, en dat het daarom een goede keuze is om in hen te investeren.

Analogie met Nicaragua

Vaak worden Belarussische media vergeleken met Russische media in ballingschap, maar volgens Belikova klopt die analogie niet.

‘Wat betreft invloed op het publiek in het thuisland zijn ze onvergelijkbaar. In Belarus bereiken de onafhankelijke media een veel groter aandeel van de inwoners, tussen de 25-40%. Het bereik van de Russische media in ballingschap beslaat slechts 6-7% van de Russische bevolking.’

'In de samenleving van Nicaragua leeft nog steeds veel vertrouwen in de onafhankelijke media, net als bij ons'

Als er dan parallellen met media uit andere landen moeten worden getrokken, lijkt de situatie van Belarussische journalisten volgens Belikova het meest op die van collega's uit Nicaragua. Grote protesten, zoals die van 2020 in Belarus, vonden in Nicaragua twee jaar eerder plaats, in 2018. Sindsdien zetten onafhankelijke redacties hun werk voort vanuit Costa Rica.

'Ook in Nicaragua was er eerst een periode van liberalisering, waarna de president na de verkiezingen direct alle onafhankelijke media de nek omdraaide,’ vertelt Belikova. ‘De regering zette journalisten per vliegtuig het land uit en pakte hun nationaliteit af. Maar in de samenleving leeft nog steeds veel vertrouwen in de onafhankelijke media, net als bij ons.’

Ihar Karnej, voormalig journalist van Radio Free Europe/Radio Liberty, op een persconferentie in Vilnius, Litouwen, op 22 juni 2025. Karnej werd op 21 juni 2025 vrijgelaten door de Belarussische autoriteiten, na bijna twee jaar in de gevangenis te hebben doorgebracht. Foto: Petras Malukas / ANP / AFP

Dikke huid

De laatste eigenschap die de Belarussische media kenmerkt is een groot doorzettingsvermogen, dat is opgebouwd over een lange periode van moeilijke werkomstandigheden. In feite hebben Belarussische media nooit kunnen opereren onder de ‘normale’ omstandigheden van democratie en vrije markt, merkt Belikova op.

Zien te overleven is voor de Belarussische media in zekere zin de enige manier van werken geweest. Sinds begin jaren 1990 was er maar een periode van een paar jaar waarin de overheid journalisten in Belarus niet vervolgde, of hun werk niet illegaal probeerde te verklaren. Volgens cijfers van halverwege juni 2025 zitten er in Belarus 39 mensen in de gevangenis vanwege hun werk voor een mediaorganisatie.

'Die toestand van permanente shock is voor onze media de norm geworden'

Juist nu dwingt een combinatie van factoren mediaorganisaties te innoveren om de toekomst het hoofd te kunnen blijven bieden, legt Belikova uit. ‘Natuurlijk zijn er mensen die uit het vak stappen. Maar velen hebben inmiddels een dikke huid gekregen. Toen het nieuws over de VS kwam, hielden we een grote bijeenkomst. Natuurlijk is het een lastige situatie en is de toekomst onzeker… Maar zodra we van de grootste schrik bekomen waren, zeiden we tegen elkaar: “Alsof dit de eerste keer is…” Het is zwaar, maar niet zo erg dat je volledig verlamd bent en niets meer gedaan kunt krijgen.’

Maar dit is geen normale situatie, benadrukt de deskundige. De stress leidt tot enorme aantallen burn-outs, tot overspannenheid en depressie. Volgens een onderzoek dat in december 2024 werd gepresenteerd door de Belarussische vereniging van journalisten heeft de helft van de mensen die in de mediasector werken last van psychische problemen.

‘Natuurlijk zouden we allemaal graag vaste grond onder de voeten voelen, al was het maar voor een jaar. Maar die toestand van permanente shock is voor onze media de norm geworden. Ja, dat heeft effect op onze gezondheid, en resulteert in burn-outs en depressies… Maar tegelijkertijd hardt het ons.’

Vertaald uit het Russisch door Sophie Polm