Terwijl Oekraïense nieuwssites afgelopen weekend vol stonden met jubelende berichten over de grootschalige droneaanval op Rusland, worstelen Kremlin-media met hun verslaggeving. Dénis van Vliet en Chris Colijn leggen uit hoe het nieuws over 'Operatie Spinnenweb' in beide landen werd ontvangen.

Oekraïense president Volodymyr Zelensky praat met Vasyl Maljoek, hoofd van de Oekraïense geheime dienst SBOe en eindverantwoordelijke voor de Oekraïense aanvallen van de afgelopen dagen. Foto: President of Ukraine

Ontspoorde treinen en een grootschalige Oekraïense droneaanval op verschillende Russische luchtmachtbases — en dat alles binnen 24 uur. Aan actuele onderwerpen had het Russische nieuws afgelopen weekend geen gebrek. Toch worstelen de Russische media, die streng door de overheid worden gecontroleerd, met hun berichtgeving over deze gebeurtenissen.

Het rampweekend voor Rusland begon zaterdagavond om 22.44 uur met een treinongeluk. In de oblast Brjansk, die grenst aan Oekraïne en Belarus, stortte een brug in terwijl er een trein passeerde. Zeven mensen kwamen om het leven en tientallen raakten gewond. De trein was onderweg van het stadje Klimovo, in het zuidwestelijke puntje van de oblast, naar Moskou. In het district Zjeleznogorsk, in de regio Koersk, begaf een spoorbrug het nog geen vier uur later.

Vervolgens kwam de grootste klap: ‘Operatie Spinnenweb’. Nog diezelfde nacht wist Oekraïne met drones een aantal bommenwerpers te vernietigen en enkele andere te beschadigen, op verschillende Russische luchtmachtbases. De drones waren verstopt in houten chalets, die door onwetende vrachtwagenbestuurders naar luchtbases werden gebracht. Eenmaal in de buurt van de bases schoven de daken van de houten huisjes open, en vlogen de drones eruit, richting de luchtbases.

Op dinsdag volgde een laatste actie: Oekraïne bleek onderwater mijnen te hebben geplaatst onder de brug die de Krim verbindt met het Russische vasteland. Op dinsdagochtend ontplofte er volgens de Oekraïense geheime dienst SBOe 1.100 ton aan dynamiet, waardoor de brug is beschadigd. Het verkeer werd tijdelijk stilgelegd, maar de brug staat nog overeind. Het is de derde keer dat Oekraïne de brug aanvalt, de eerste keren waren in 2022 en 2023.

De eerste berichtgeving

De eerste beelden van het treinongeluk in Brjansk verschenen rond middernacht in de nacht van zaterdag op zondag op het lokale Telegramkanaal Prigranitsje Bryansk (‘Grensgebied Brjansk’) dat bijna dagelijks nieuws over branden, verkeersongevallen en andere incidenten in de regio publiceert. Het bericht was zakelijk van toon: ‘Afgelopen nacht is bij het plaatsje Wygonitsji een brug ingestort, terwijl er op dat moment een vrachtwagen overheen reed. Op datzelfde moment reed er net een passagierstrein onder de brug door. Voor zover bekend zijn er zeven gewonden gevallen.’

Ondanks het late tijdstip werd het nieuws al snel opgepikt door landelijke media. Journalistiek gezien is dat begrijpelijk: er vielen slachtoffers, en de manier waarop het ongeval plaatsvond was tamelijk uniek — een brugdeel dat, samen met een vrachtwagen, neerstort op een spoorlijn waar net een passagierstrein passeert.

De eerste berichten waren zakelijk van toon

Rond half één circuleerden er ook al beelden van de treinramp op Oekraïense Telegram-kanalen. ‘De oorzaak van de instorting was het zware gewicht van de vrachtwagen die op dat moment boven de trein reed.’ Duizenden lezers reageerden door een vuur-emoji onder het bericht te zetten; elke ramp in Rusland wordt in Oekraïne gevierd, ongeacht of het met de oorlog te maken heeft.

Rond twee uur ’s nachts lokale tijd kwam ook het spoorwegbedrijf van Moskou met een reactie: de oorzaak van het incident moest worden gezocht in ‘illegale inmenging in het transportverkeer’.

Die reactie was nog maar net gepubliceerd, of zo’n 210 kilometer zuidoostelijker gebeurde een tweede ongeluk. In het district Zjeleznogorsk, in de regio Koersk, begaf een spoorbrug het toen er een locomotief overheen denderde.

De volgende ochtend werd online veel gespecificeerd over wie de mogelijke daders van de twee treinongevallen waren. ‘Oekraïense terroristen hebben gedurende de nacht drie sabotageacties op het spoor uitgevoerd: 7 doden en 76 gewonden’, kopte EA News zondagochtend.

Het persbureau maakte volledigheidshalve ook melding van een derde treinongeval, op de spoorlijn tussen Rostov aan de Don en de Krim, nabij het door Rusland bezette dorp in het zuiden van Oekraïne, in de oblast Zaporizja. Bij dat ongeval zou alleen sprake zijn geweest van materiële schade: drie tankwagons ontspoorden en ontploften.

Operatie Spinnenweb

Het nieuws over de aanvallen op luchtmachtbases die diezelfde nacht plaats hadden gevonden, sijpelde pas later die dag door naar de reguliere media in Rusland. Russische en Oekraïense Telegramkanalen maakten er als eerste melding van. In de loop van zondag pakten Oekraïense media uit met het nieuws over wat de geheime dienst SBOe ‘Operatie Spinnenweb’ noemt: in eerste instantie repte men over 41 militaire vliegtuigen die waren beschadigd. Later werd dit aantal bijgesteld naar 13 verwoeste vliegtuigen, plus een onbekend aantal beschadigde toestellen.

‘De operatie is geniaal’

De stemming in Oekraïne was euforisch: beelden van de aanvallen op de luchtbases werden op grote schaal verspreid, en er werd gelijk ook een karrevracht aan memes gegenereerd. Daar deed de Oekraïense overheid zelf ook aan mee, bijvoorbeeld door de onderstaande foto te verspreiden van Vasyl Maljoek, baas van de SBOe en eindverantwoordelijke voor de operatie. Op de foto kijkt hij naar satellietbeelden van de getroffen vliegvelden. ‘Vasyl Vasylovytsj, zou u ook zo naar het Kremlin willen kijken?’, schrijft bekende blogger Serhi Sternenko.

SBOe-hooft Vasyl Maljoek kijkt naar satellietbeelden van de Russische vliegvelden en vliegtuigen die zijn aangevallen door Oekraïense drones. Foto: Security Service of Ukraine (SBU)

‘De operatie is geniaal’, zegt parlementslid Roman Kostenko, lid van de commissie Nationale Veiligheid, Defensie en Inlichtingen, tegen Radio NV. ‘Zoiets is in de geschiedenis nog nooit voorgekomen. En het zal zeker de geschiedenisboeken ingaan. Alle betrokkenen zijn professionals, de beste ter wereld.’

Kaarten in de hand

In Oekraïne wordt veelvuldig het verband getrokken tussen deze aanvallen en de vredesonderhandelingen. ‘Poetin begrijpt alleen de taal van macht. Ondanks dat Trump diplomatie probeert te promoten, hebben wij laten zien dat diplomatie alleen gepaard met macht resultaat kan opleveren’, zegt Kostjantyn Elisejev, voormalig diplomatiek adviseur van ex-president Petro Porosjenko, bij Radio NV. ‘Ten tweede denk ik dat Oekraïne na deze briljante, historische operatie met kaarten aan de onderhandelingstafel zit.’ 

Elisejev refereert aan het dramatische bezoek van Zelensky aan het Witte Huis van 28 februari. Tijdens die ontmoeting zei Donald Trump dat Zelensky ‘geen kaarten heeft’, en daarom geen grote eisen kan stellen in de onderhandelingen over een einde aan de oorlog. Nu laat Oekraïne zien dat het wel degelijk ‘kaarten’ heeft, zegt Elisejev: ‘We hebben laten zien dat Rusland nooit zal winnen. We hebben laten zien dat Rusland zich niet altijd ongestraft en veilig kan voelen.’

Op Oekraïense sociale media worden veel memes gedeeld van Zelensky die speelkaarten in zijn handen houdt. Op deze AI-gegenereerde foto draagt hij zelfs een compleet pak van speelkaarten. Foto: sociale media / Daria Kalenjoek

Russische media zwijgt

Russische nieuwsconsumenten moesten zich voor het nieuws over de sabotage vooral wenden tot Telegram of goed tussen de regels door kunnen lezen: de reguliere media besteedden uiterst summier aandacht aan de spectaculaire droneaanvallen.

Een voorbeeld: zondagavond bevatte de voorpagina van de digitale editie van Kommersant, veruit de meest objectieve krant in Rusland van de nog niet verboden media, al geen enkele verwijzing meer naar de gebeurtenissen. Onder het kopje ‘belangrijkste artikelen’ was het nieuws weggedrukt door een verhaaltje over de teleurstellende resultaten van de Nederlandse Formule 1-coureur Max Verstappen bij de race in Barcelona. Wie verder naar beneden scrolde op de pagina, kwam alsnog aan zijn trekken: onder de weinigzeggende kop ‘Stormachtig weekend’ werden de gebeurtenissen opgesomd, waarbij de drone-aanvallen als laatste aan bod kwamen. 

Ook tv-kijkers werden minimaal geïnformeerd over de aanvallen. Pervy Kanal (‘Eerste Kanaal’), het vlaggenschip van de staatsomroep, besteedde in haar landelijke nieuwsuitzending welgeteld 40 seconden aan de droneaanvallen op de bases van Belaya (Irkoetsk), Olenya (Moermansk), Diagilevo (Rjazan) en Ivanovo (bij Moskou). De presentator deed feitelijk niets meer dan het persbericht van het ministerie van Defensie voorlezen, waarin stond dat die dag ‘meerdere luchtmacht eenheden' in brand waren gevlogen. Maandag verdween het item alweer volledig uit het nieuws. Ook het nieuws over de treinrampen werd in het Russische journaal niet groot gebracht.

Dmitry Medvedev, oud-president en vice-voorzitter van de Russische Veiligheidsraad, hield zich het hele weekend in op X. Ook Margarita Simonjan, de hoofdredacteur van de Russische propagandazender RT, was spaarzaam met haar tweets. Over de aanvallen op luchtmachtbases schreef ze niets; de treindrama’s greep ze aan om Oekraïners af te schilderen als onmensen en Rusland als slachtoffer. Tv-propagandist Vladimir Solovjov pleitte voor de executie van een dienstplichtige die een van de aanvallen had gefilmd.

Russische oppositie reageert

De weinige aandacht in het ‘Russische Journaal’ is ook de Russische politieke activist en mensenrechtenverdediger Andrej Pivovarov, vooral bekend als oud-directeur van de pro-democratische beweging Open Russia, niet ontgaan. Met gevoel voor overdrijving schreef de opposant in ballingschap, die in 2021 werd vastgezet en vorig jaar vrijkwam bij een grote gevangenenruil met het Westen, op X (voorheen Twitter) in Trumpiaanse hoofdletters dat de Russische staatstelevisie ‘HE-LE-MAAL NIETS’ liet zien.

Een volger merkte fijntjes op dat vermeende militaire acties van Oekraïense zijde tegen Rusland in aanloop naar de grootschalige Russische invasie wél groot in het nieuws kwamen. Hij verwees daarbij naar februari 2022, toen de Russische staatsmedia dagenlang berichtten over vermeende Oekraïense aanvallen op burgerdoelen in de toen al door Rusland gecontroleerde gebieden in Oost-Oekraïne. Dit moest legitimeren dat Russische troepen Oekraïne binnenvielen, terwijl echte Oekraïense aanvallen nu nauwelijks aandacht krijgen in het Russische nieuws — dat zou de steun voor de oorlog namelijk wel eens kunnen ondermijnen.

Ook onder andere leden van de Russische oppositie bleef de aanval niet onopgemerkt. YouTuber Maxim Katz noemt het een ‘grote revolutie in de oorlog’. Ook oppositieleider Ilja Jasjin sprak over de aanval: ‘Ik weet zeker dat de Oekraïners expres strategische vliegvelden hebben aangevallen op de dag voor de onderhandelingen in Istanbul. Iedereen zegt dat je alleen met Poetin kan onderhandelen vanuit een sterke positie, toch?’

'Hoe laat valt de kernbom?'

Al snel werd er in zowel Oekraïne als Rusland gespeculeerd over een Russische wraakactie. Russische bronnen meldden dat Poetin een lijst van doelen zou hebben opgevraagd voor een tegenaanval. ‘Rusland kan aanvallen met een Oresjnik’, meldden Oekraïense kanalen op zondagmiddag. ‘Het Kremlin houdt momenteel een spoedvergadering vanwege de massale aanval op de vliegvelden, waar ze een beslissing gaan nemen. Maximale aandacht voor het luchtalarm.’

In Kyiv werd uiteenlopend gereageerd op de mogelijke repercussies. Collega-journalisten van auteur Chris Colijn blijven laconiek. ‘Hoe laat valt de kernbom?’, grapt er een, terwijl een ander zich afvraagt ‘Wat de Russen nog kunnen doen wat ze nog niet eerder hebben gedaan, een ziekenhuis of school bombarderen?’. Internationale organisaties nemen de dreiging serieuzer. In Kyivse WhatsApp-groepen circuleren interne mails van onder andere de Verenigde Naties, waarin medewerkers worden gewaarschuwd voor een ‘toegenomen kans op een massale Russische luchtaanval’.

In de dagen na de aanvallen wilde Rusland duidelijk dreiging uitstralen door meermaals MiG-31K gevechtsvliegtuigen te laten opstijgen. Wanneer dat gebeurt, gaat in heel Oekraïne meteen het luchtalarm af. Zo'n vliegtuig kan namelijk de hypersonische raket Kinzjal afvuren, die binnen een paar minuten overal in Oekraïne kan toeslaan. Ook signaleerde Oekraïne op dinsdagmiddag activiteit op de Russische raketbasis Kapoestin Jar, waar de beruchte hypersonische Oresjnik-raket staat opgesteld. De raket is tot nu toe slechts één keer gebruikt, in een aanval op een wapenfabriek in Dnipro afgelopen november. Volgens Poetin is dit wapen ‘niet te stoppen’ voor de luchtverdediging waar Oekraïne momenteel over beschikt.

Pearl Harbor-moment

Russische Z-bloggers, (uitgesproken voorstanders van de Russische invasie in Oekraïne die hun naam ontlenen aan het ‘Z’-symbool), meldden zondagochtend op Telegram dat het toegenomen aantal incidenten in de afgelopen drie maanden opvallend is: er zijn drie treinen opgeblazen en meerdere prominente officiers en mensen uit de oorlogsindustrie gedood. Het gaat om een luitenant-generaal van de generale staf, de hoofd-bouwer van het ballistische raketsysteem Iskander-M, een ingenieur van het elektronische oorlogvoeringssysteem Krasoecha, en de man die de luchtoperatie voor de verovering van Marioepol leidde. 

De Z-bloggers zijn uiterst kritisch richting hun eigen land. De door Operatie Spinnenweb getroffen bommenwerpers stammen nog uit de Sovjettijd en vormen een ‘onvervangbare strategische hulpbron’, meent het militaire kanaal Romanov Light over de verliezen die het Russische leger heeft geleden. Het invloedrijke Rybar-kanaal, dat naar verluidt directe lijntjes heeft met Russische troepen op het slagveld, hekelde vooral dat zegspersonen van de overheid het Russische volk in onwetendheid laten over wat er is gebeurd. ‘Elke keer dat er chaos uitbreekt, reageren de voorlichtingsdiensten zoals altijd: kop in het zand en nergens op reageren.’

'De grote geopolitieke strateeg Poetin werd vernederd als een ondeugend katje'

De bekende pro-oorlogsblogger Roman Aljochin, voormalig adviseur van de gouverneur van de regio Koersk, reageerde nog dramatischer. ‘Dit is het Russische Pearl Harbor’, schreef hij, verwijzend naar de verrassingsaanval op de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor in Hawaï in 1941, waarmee Japan de VS bij de Tweede Wereldoorlog betrok. ‘Hopelijk zal het antwoord net zo krachtig zijn als dat van de VS op de aanval op Pearl Harbor — of zelfs nog krachtiger.’

Het Russische oppositielid Leonid Volkov plaatst vraagtekens bij de vergelijking met Pearl Harbor. Ten eerste was Amerika nog geen partij in de oorlog, waardoor de aanval als een verrassing kwam. Daarnaast verloor Amerika zeker geen 34 procent van haar strategische luchtmacht, en zelfs geen 20 procent, stelt Volkov. Bovendien konden de Amerikanen in tegenstelling tot de Russen wél snel nieuwe toestellen produceren. ‘Dus het is geen "Russisch Pearl Harbor", het is de grote geopolitieke strateeg Poetin die werd vernederd als een ondeugend katje.’

Paard van Troje

Oekraïners trekken vooral de vergelijking met het Paard van Troje, omdat de drones in houten huisjes naar hun doelen werden vervoerd. ‘Wat er is gebeurd, is dat een land zonder strategische luchtvaart, luchtverdediging en moderne vliegtuigen de strategische luchtvaart van de vijand heeft verdreven van zijn grenzen, en deze op 4000 kilometer van zijn grens aan het vernietigen is', schrijft de Oekraïense nieuwssite Liviy Bereh. 

'Op het geweten van deze bommenwerpers liggen inslagen die leidden tot de dood van honderden Oekraïners'

'Op het geweten van deze bommenwerpers liggen tientallen inslagen op warmtekrachtcentrales in de winter, de vernietiging van waterkrachtcentrales, en pogingen om stadswijken te bevriezen, met de dood van honderden Oekraïners tot gevolg. Als antwoord hebben wij hen geraakt met langeafstandsdrones, sabotageacties, en een aantal toestellen uitgeschakeld terwijl ze geparkeerd stonden.’

De Oekraïense sabotage-acties lijken voorlopig nog niet voorbij. Oekraïne wint met deze aanvallen weer aan zelfvertrouwen, terwijl het gebrek aan berichtgeving in Russische media suggereert dat Poetin ermee in zijn maag zit.