Rusland en Oekraïne ruilen deze week duizenden lichamen uit van soldaten die zijn omgekomen in de oorlog. In totaal gaat het om twaalfduizenden gesneuvelden die van het slagveld zijn weggehaald. Het is nog geen fractie van het totale aantal: Rusland stevent in haar eentje al af op een kwart miljoen doden in de oorlog. Laura Starink schrijft over de Russische zelfvernietigingsdrift en de onderzoekers die het totale dodental proberen bij te houden.
Medewerkers van het Internationale Rode Kruis lopen langs gekoelde vrachtwagens met lichamen van omgekomen Oekraïense soldaten. Foto: Oekraïense Coördinatiecentrum voor Krijgsgevangenen
Een van de griezeligste uitkomsten van de laatste vredesbesprekingen tussen Rusland en Oekraïne in Istanboel, op 2 juni, was de mededeling dat ‘partijen’ waren overeengekomen over en weer 6.000 bevroren lichamen van Russische en Oekraïense soldaten uit te wisselen. Twaalfduizend gesneuvelden die op de een of andere manier van het slagveld zijn weggehaald en door de vijand in een vriezer zijn gestopt. Hoe lang liggen ze daar al? 1, 2, 3 jaar? Zijn ze nog identificeerbaar? Twaalfduizend gezinnen waar een man of vader als vermist was opgegeven krijgen daarover mogelijk binnenkort zekerheid.
Het slagveld in het oosten van Oekraïne is een onafzienbaar knekelveld. Een nieuw rapport van het Amerikaanse Center for Strategic and International Studies komt tot de conclusie dat Rusland er na drie jaar oorlog militair veel minder goed voorstaat dan Poetin ons wil doen geloven.
Terwijl de Russische president pocht dat ‘onze troepen langs de hele contactlijn het initiatief hebben’ en dat ‘we er redelijkerwijs van uit kunnen gaan dat we bezig zijn ze de genadeklap toe te brengen’ wijst het CSIS op de povere terreinwinst die de Russen hebben geboekt: ‘Russische troepen hebben in regio’s als Charkiv gemiddeld slechts 50 meter terreinwinst per dag geboekt, langzamer dan het gemiddelde tijdens het Somme-offensief in de Eerste Wereldoorlog’.
Na de mislukte Blitzkrieg van februari 2022 dreven de Oekraïners in het eerste jaar van de oorlog de Russen fors terug. Sinds januari 2024, toen de Russen eindelijk weer de overhand leken te krijgen in de oorlog, hebben ze daarvan slechts 5.000 vierkante kilometer heroverd – minder dan 1 procent van het Oekraïense grondgebied. (In totaal bezet Rusland sinds 2014 een kleine 20 procent van Oekraïne). Daarnaast verloren de Russen gemiddeld vijf keer zoveel materieel als de Oekraïners.
Maar het grootste verlies zijn de mensenlevens. Volgens het rapport zal Rusland deze zomer waarschijnlijk de grens van 1 miljoen gesneuvelde, gewonde of vermiste soldaten passeren, een ‘verbijsterende en gruwelijke mijlpaal’, die in de vorige eeuw slechts in de Tweede Wereldoorlog werd overtroffen.
Van de 950.000 momenteel geschatte Russische militaire slachtoffers zouden er 250.000 dood zijn. Een kwart miljoen. In de periode tussen de Tweede Wereldoorlog en februari 2022 (77 jaar) sneuvelden in totaal ongeveer 50.000 Sovjet- en Russische soldaten, voornamelijk in de oorlog tegen Afghanistan en de twee oorlogen in Tsjetsjenië.
Het grootste verlies zijn de mensenlevens
Het Kremlin en de Russische generale staf besteden geen enkele aandacht aan de eigen dodenaantallen, en op de Russische televisie kom je geen lijkenzakken tegen. De generale staf, verantwoordelijk voor deze genocide op eigen en andermans volk, is sowieso in Rusland in rook opgegaan, laat staan dat er ooit Russische hoge militairen ter verantwoording worden geroepen voor dit wanbeleid.
Sinds oproerkraaier Jevgeni Prigozjin, leider van de doodseskaders van de Wagner Groep, uit de lucht is geschoten na zijn fatale mars op Moskou is de openbare kritiek op de oorlogsvoering teruggebracht tot een handvol Russische militaire bloggers, die wel veel volgers hebben, maar geen directe lijn meer met het Kremlin. Crimineel Prigozjin, architect van het rekruteren van gevangenen uit de strafkampen, was de eerste en de laatste die de generale staf publiekelijk de mantel uitveegde.
Zelfvernietigingsdrift
Waar komt die Russische zelfvernietigingsdrift vandaan? Oekraïners en westerse experts spreken van ‘deathanomics’ (kanonnenvlees als verdienmodel), een Russische doodscultus of ‘thanatocratie’. Voor de Russische militaire en politieke top onderscheiden mensenlevens zich niet van militair materieel.
Veel Russen die zich vrijwillig melden voor het front gaan niet uit vaderlandsliefde maar om puur economische redenen. Desgevraagd vertelden vrijwilligers (vaak van middelbare leeftijd) in een Moskous recruteringsbureau tegen de onafhankelijke website Vjorstka dat hun leven een mislukking was gebleken en dat ze met hun dood aan het front hun nabestaanden in ieder geval een vorstelijke uitkering konden bezorgen. Inmiddels neemt de animo voor het front, ondanks de hoge soldij, gestaag af, meldt de Russische website Meduza.
Talloos zijn de filmpjes van uitgeputte Russische soldaten die vanuit de loopgraven hun aanstaande dood aankondigen
Waar blijven al die doden? Op Russische sociale media zijn beelden te zien van onafzienbare begraafplaatsen en eindeloze rijen grofhouten doodskisten op vrachtwagens en in treinen. In grote gure loodsen liggen stapels zwarte lijkzakken. Een (onverifieerbaar) filmpje uit de Russische grensplaats Rostov aan de Don toonde dag en nacht vuurspuwende schoorstenen van crematoria. Talloos zijn de filmpjes van uitgeputte Russische soldaten die vanuit de loopgraven hun aanstaande dood aankondigen en de commandanten die hen als kanonnenvlees gebruiken een laatste wanhopige trap na geven. Of afscheid nemen van hun familie.
Rusland heeft bepaald niet alle kaarten in handen om de oorlog tegen Oekraïne te winnen, concludeert het CSIS, in tegenstelling tot wat Donald Trump denkt. ‘De belangrijkste hoop voor het Kremlin om te winnen op het slagveld is dat de Verenigde Staten de militaire steun aan Oekraïne stopzetten en het conflict de rug toekeren’.
Grafiek van gemiddelde Russische verliezen per dag tussen maart 2022 en april 2025. Foto: Center for Strategic & International Studies.
De aantallen gesneuvelde Russische soldaten die het CSIS noemt zijn niet nieuw. De Amerikaanse denktank baseert zich onder andere op cijfers van het Britse ministerie van Defensie en op uitgebreid bronnenonderzoek van de BBC en de Russische website Mediazona. Op RAAM verscheen daarover in maart 2025 dit artikel.
Mediazona traceerde in Rusland de afgelopen drie jaar aan de hand van sociale media, begraafplaatsen, foto’s van begrafenissen en officiële bronnen als kadaster en verzekeringsuitkeringen meer dan 100.000 gesneuvelde soldaten met naam en toenaam. De lijst wordt maandelijks geüpdatet en stond op 23 mei 2025 op 111.387 doden. Het ligt voor de hand dat het werkelijke aantal veel hoger is.
De Russische tak van de BBC, die met Mediazona samenwerkt bij de analyse van de aantallen gesneuvelden, schatte in februari al dat tenminste 235.000 Russische soldaten in Oekraïne zijn omgekomen. Daarnaast berekende men dat er tussen de 21.000 en 23.000 soldaten uit de door de internationale gemeenschap niet erkende Volksrepublieken Donetsk en Loehansk moeten zijn gesneuveld.
Van 16,171 omgekomen soldaten is met naam en toenaam vastgesteld dat het gevangenen betreft die in ruil voor amnestie zijn geronseld in Russische strafkampen. Maar de onderzoekers gaan ervan uit dat mogelijk een derde van de doden afkomstig is uit strafkampen.
Mediazona doopte haar namenlijst 200.zona.media. Het getal 200 werd tijdens de Russische oorlogen in Afghanistan en Tsjetsjenië het verhullende codewoord voor ‘gesneuvelde soldaat’. Officieel staat het voor Groez 200 (Vracht 200), het etiket op de dichtgelaste zinken doodskisten die uit de oorlog terugkeerden. Ze mochten vaak door de familie niet worden geopend. Gewonde soldaten worden sindsdien met het getal 300 aangeduid.
De dode Russen op de namenlijst van Mediazona zijn met naam en toenaam bekend, maar er is meer speurwerk verricht. De Russische websites Meduza en Mediazona turven sinds 2023 officiële cijfers van oversterfte van Russische mannen sinds 2022, het begin van de invasie. Die cijfers vormen een combinatie van gepubliceerde overlijdensberichten, sterftecijfers van het Russische Federale Bureau voor de Statistiek en het officiële Nationale Nalatenschapsregister van Rusland.
Meduza en Mediazona schatten dat er in juni 2024 al zo'n 120.000 Russische soldaten waren gesneuveld in Oekraïne. Foto: Meduza.
Cijfers van omgekomen soldaten zijn in Rusland door Poetin tot staatsgeheim verklaard. Het enige officiële cijfer dat ooit naar buiten is gebracht is 5.000, en dateert uit 2022. President Zelensky is openhartiger. Op 16 februari 2025 zei hij in een interview dat meer dan 46.000 Oekraïense soldaten zijn gesneuveld en 380.000 gewond zijn geraakt. Ook dat getal is moeilijk verifieerbaar.
De Oekraïense website Ukrainian Losses, die door de BBC als betrouwbaar wordt beschouwd, komt op vergelijkbare wijze als de BBC en Mediazona tot een hoger aantal gesneuvelden: 76.010 Oekraïense soldaten zijn inmiddels ook hier met naam en toenaam getraceerd, en maar liefst 64.995 Oekraïense soldaten zijn als vermist opgegeven. Cijfers van Russische vermisten zijn niet bekend.
De gevolgen van deze slachtpartij zullen nog generaties in Oekraïne en Rusland in tienduizenden gezinnen voelbaar zijn
Een kwart miljoen dode Russische soldaten en minstens 70.000 (maar mogelijk het dubbele) Oekraïense. Het zijn onvoorstelbare getallen en het zal nog heel lang duren voordat onderzoeksjournalisten en historici hierover zekerheid zullen verschaffen. Daarvoor moet de oorlog eerst voorbij zijn en het slagveld toegankelijk worden. De gevolgen van deze slachtpartij zullen nog generaties in Oekraïne en Rusland in tienduizenden gezinnen voelbaar zijn.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
Op 8 juni voerden de Russen zelfs rondom de uitwisseling van de lichamen van gesneuvelde Oekraïense soldaten de spanning bewust op. Enkele vrachtwagens vol lijkenzakken verschenen aan de Oekraïense grens, met Russische staatsmedia in hun kielzog.
Volgens de Russische delegatieleider in Istanboel, Vladimir Medinski, had Oekraïne ‘onverwachts de ontvangst van de lichamen tot nader order uitgesteld’. Volgens de Oekraïense onderhandelaars waren zij nog niet klaar met de voorbereidingen van de uitwisseling. Ze riepen de Russen op ‘te stoppen met hun smerige spelletjes’.
In zijn dagelijkse toespraak tot de bevolking zei president Zelensky: ‘Op typerende wijze probeert de Russische zijde zelfs dit onderwerp te misbruiken in een smerig politiek en propagandaspelletje.’
Atlantis
Twee maanden geleden gaf ik bij het Studium Generale van de Erasmusuniversiteit in Rotterdam een inleiding bij de vertoning van de film Atlantis van de Oekraïense regisseur Valentin Vasjanovitsj.
Atlantis is gemaakt in 2019, dus vóór het begin van de grote Russische invasie. De oorlog tegen Oekraïne begon immers al in 2014, met de annexatie van de Krim en de door Rusland opgepookte en geënsceneerde opstand in de Donbas. De film speelt zich af in het jaar 2025, en in het scenario is de oorlog afgelopen. Hoewel die afloop anno 2025 in geen velden of wegen te bekennen is, blijkt Atlantis nog steeds een enorme voorspellende kracht te hebben.
Ik recenseerde de film in 2020 voor RAAM en schreef toen:
‘Atlantis bestaat uit een trage aaneenschakeling van schitterende maar beklemmend lege decors van vervallen schuren, loodsen, fabrieksterreinen en hopen industrieel afval, waar grote draglines en tractoren doelloos heen en weer rijden tussen niks en nergens. Er schijnt geen zon, de grond bestaat uit modder en plassen. Alles is gefilmd door een waas van industrieel bruin, de kleur van roest en staal. Het is een combinatie van Andrej Tarkovski's apocalyptische science fiction-film Stalker en de optimistische propaganda van de Pools-joodse avantgardefilmer Dziga Vertov. Met dit verschil dat Atlantis ondanks de ondergangsesthetiek verbazend realistisch is.’
In dat decor dwalen Oekraïense veteranen rond met PTSS die geen kant op kunnen met hun oorlogstrauma’s. Een van hen is Sergej die met een vriend in een bunkerachtige kelder huist die ze slechts verlaten om salvo’s af te vuren op ijzeren schietschijven in menselijke gedaante. Sergej sluit zich aan bij vrijwilligers van de Zwarte Tulp, een organisatie die lijken opgraaft op de grauwe slagvelden. Met een van hen, een archeologe (‘vroeger groef ik het verleden op, nu het heden’) haalt hij in een vrachtauto met vrieskist lichamen in zwarte lijkenzakken op die in een kale ruimte onder bleke peertjes worden onderzocht en gecatalogiseerd door een patholoog-anatoom. Sergej vindt vergetelheid in de armen van de archeologe.
Bij het bekijken van de film in Rotterdam steeg de beklemming onder het publiek met de minuut. Na afloop verliet het publiek doodstil de zaal.
