In juli werd tot twee keer toe het Litouwse luchtruim geschonden door militaire drones afkomstig uit Belarus. Het waren de zoveelste incidenten in een groeiende reeks van vermoedelijke ‘hybride acties’ waarmee Rusland de druk op Litouwen probeert op te voeren. Jeroen Bult analyseert hoe Vilnius zoekt naar een passend antwoord.

De restanten van de drone die na vier dagen zoeken op 1 augustus werd gevonden in Centraal-Litouwen. De drone lijkt veel op de Russische variant van de Iraanse Shahed-drone, ook wel bekend als de Gerbera, die veelvuldig wordt ingezet in Oekraïne. Foto: X / @wartranslated / Lithuanian Armed Forces

‘De politie informeert u hierbij dat er een onbekend type van een onbemand vliegend object is waargenomen dat het grondgebied van Litouwen is binnengedrongen vanuit Belarus. Inwoners die de neergestorte drone aantreffen, wordt dringend verzocht om die niet te benaderen en om onmiddellijk contact op te nemen met telefoonnummer 112.’ 

Met dit bericht op hun telefoon werden veel mensen in het midden en oosten van Litouwen in de ochtend van 28 juli wakker. Pas vier dagen later werd de drone in kwestie - na een uitgebreide zoektocht - gevonden nabij een militair oefenterrein in het dorp Gaižiūnai nabij de stad Kaunas. Het bleek om een Russische Gerbera-drone te gaan die ook nog eens twee kilo aan explosieven met zich mee torste. Twee weken daarvoor was eenzelfde soort drone Litouwen binnengevlogen, om een kilometer over de grens neer te komen. De dreiging was minimaal, maar prominente politici werden niettemin in veiligheid gebracht. 

Naar de exacte toedracht van de luchtruimschendingen wordt nog onderzoek gedaan, maar de meeste Litouwse media plaatsen deze incidenten in een breder patroon van ‘hybride’ activiteiten van Rusland (en zijn satellietstaat Belarus) ten aanzien van Litouwen. Het gaat om activiteiten van uiteenlopende, provocatieve aard die in 2024 reeds aan intensiteit wonnen - ook in Baltische buurlanden Letland en Estland. 

'Luchtafval dat onze grens schendt, moet worden neergeschoten’

Veel Litouwers roepen om hardere actie tegen de hybride aanvallen uit het oosten. Vytautas Landsbergis - eind jaren tachtig en begin jaren negentig voorman van onafhankelijkheidsbeweging Sąjūdis en nog steeds een levende legende in Litouwen - bracht de gevoelens van veel Litouwers onder woorden toen hij stelde dat ‘Luchtafval dat onze grens schendt, moet worden neergeschoten.’ Maar de vraag blijft: laten de hybride acties uit de koker van het Poetin-regime zich überhaupt wel voorkomen, laat staan stoppen?

Nervositeit

De nervositeit is hoog in Litouwen. Een paar dagen na het neerkomen van de drone uit Belarus, verschenen er begin augustus berichten dat er mogelijk een onderwaterdrone uit Rusland de Litouwse territoriale wateren was binnengevaren. Uiteindelijk bleek het echter om een pleziervaartuig te gaan.  

Eminent grise Landsbergis toonde zich geïrriteerd over Vilnius’ aanpak: ‘Degenen die Litouwen niet hebben kunnen verdedigen tegen een enkele drone uit het oosten hebben [hun werk] slecht gedaan. Ze hebben hun soldateneed gebroken.’ Arūnas Kumpis, een drone-kenner die als vrijwilliger voor Oekraïne in de Donbas vocht en daar twee boeken over publiceerde, zei in een actualiteitenprogramma van de Litouwse publieke omroep LRT dat twee kilo aan explosief materiaal op zich niet veel is, maar dat die weldegelijk een groot risico kunnen vormen. 

Eerder, na de eerste drone-melding in juli, had Kumpis het gebrek aan concrete actie bekritiseerd: ‘Niemand kan bepalen of er [van zo’n drone] gevaar uitgaat of niet. Je kunt niet zien wat zich aan de binnenkant bevindt. Maar hij had bewapend kunnen zijn.’ Met andere woorden: de autoriteiten hadden het onbemande luchtvaartuig stante pede moeten neerhalen.

‘Niemand kan bepalen of er [van zo’n drone] gevaar uitgaat of niet. Je kunt niet zien wat zich aan de binnenkant bevindt. Maar hij had bewapend kunnen zijn’

Anderen houden liever het hoofd koel. Lukas Andriukaitis, politicoloog en drijvende kracht achter het Civic Resilience Initiative, een NGO in Vilnius die is gespecialiseerd in weerbaarheid tegen desinformatie en cyber security, zegt tegen RAAM dat de bevoegde instanties juist alleszins redelijk reageerden. ‘Het publiek werd gewaarschuwd en er werd een eenheid voor luchtverdediging naar de grens gestuurd. Het ministerie van Defensie kwam meteen met het voorstel om de aanschaf van nieuwe radarsystemen [voor de korte afstand] te versnellen. Het was een wake-up call voor de samenleving.’  

Andriukaitis wil echter niet uitsluiten dat er verband bestaat met Zapad 2025, de naderende grootschalige, mede op intimidatie van de buurlanden gerichte militaire oefening van Rusland en Belarus. ‘Het is bekend dat de eigenlijke oefeningen veel eerder beginnen dan officieel wordt aangegeven. Ik vermoed dat er daarom nog wel meer drones zullen volgen.’ Met het oog op Zapad heeft het Litouwse ministerie van Transport delen van het luchtruim in het grensgebied intussen gesloten.

Desondanks moest in de vroege uren van 20 augustus het vliegverkeer worden stilgelegd omdat er, opnieuw, een verdachte drone werd gespot nabij de luchthaven van Vilnius. De baas van de Litouwse luchtvaartnavigatiedienst liet in eerste instantie weten dat het vermoedelijk gaat om een drone van een particulier beveiligingsbedrijf. Later werd deze verklaring weer afgezwakt. Diezelfde nacht stortte een Russische drone neer in Polen. 

Het plan dat op 30 juli werd aangekondigd door de Litouwse minister van Defensie ter versterking van de luchtverdediging. Bron: X / @Lithuanian_MoD

Drone-incident in Polen

Litouwen is niet het enige land dat te maken heeft met Russische drones. Op woensdagochtend 20 augustus stortte er ook een drone neer in een maïsveld in Polen, zo’n honderd kilometer ten zuidoosten van Warschau. De drone, vermoedelijk een Russische variant van de beruchte Iraanse Shahed, sloeg een zes meter brede krater in de grond. Ook deed de explosie ruiten in omliggende huizen sneuvelen. Er vielen geen gewonden. De drone was afkomstig uit de richting van Belarus. 

De Poolse luchtverdediging had de drone niet opgemerkt, ondanks dat de luchtmacht die avond stand-by stond om mogelijke afzwaaiers neer te halen. Sinds het begin van de grootschalige invasie van Oekraïne is het Poolse luchtruim al meermaals geschonden door Russische raketten. Dit was echter de eerste keer dat er een drone het land binnen vloog. 

Sinds een dodelijk voorval in november 2022, waarbij twee Polen omkwamen door een Oekraïense luchtverdedigingsraket die van koers raakte, heeft Warschau de bescherming van het eigen luchtruim aanzienlijk versterkt. Het krijgt hierbij ook hulp van NAVO-bondgenoten waaronder Nederland. De Poolse minister van Defensie beschuldigde Rusland ervan ‘opnieuw NAVO-landen te provoceren.’

Russische drones en raketten hebben ook het luchtruim van Moldavië, Roemenië, en Letland geschonden.

Ontregelingen van het GPS-systeem

Maar terwijl tegen Russische drones die de grens oversteken in beginsel nog kan worden opgetreden, zijn de andere hybride uitdagingen waarmee Litouwen de afgelopen tijd te maken kreeg veel minder tastbaar. 

De Litouwse regering stelt Rusland verantwoordelijk voor verstoringen van het GPS-navigatiesysteem, waar vliegtuigen en schepen ernstig hinder van ondervinden. Het aantal meldingen van die strekking door piloten is dit jaar fors gestegen – 440 in januari, 315 in maart, 585 in mei en maar liefst 1.022 in juni. Een vliegtuig uit Londen kon in januari wegens GPS-problemen niet landen in Vilnius en moest uitwijken naar Warschau. Acht andere toestellen slaagden er pas in te landen na een tweede poging.  

Het luchtverkeer in Estland zag zich in 2024 geconfronteerd met soortgelijke hinder, waarop het Duitse ministerie van Defensie - zonder details te geven - naar Kaliningrad wees. Zij wezen in het bijzonder naar een geheime basis in de stad Pionerski als de bron van alle kwaad. Dat deed Saulius Skvernelis, voorzitter van het Litouwse parlement en oud-premier, onlangs ook, hoewel hij met een tamelijk opmerkelijke verklaring kwam. Volgens Skvernelis zal Rusland, zolang de oorlog in Oekraïne voortduurt, proberen zijn voorpost aan de Oostzee ‘af te schermen voor potentiële luchtaanvallen.’ De opmerking wekte de nodige bevreemding bij critici die stellen dat het gaat om Russische aanvallen, en niet om beschermingsmaatregelen: ‘Rusland zal ook na de oorlog doorgaan met deze elektronische oorlogsvoering,’ zei transportminister Eugenijus Sabutis. 

Aan de Litouwse kust (Kaliningrad ligt om de hoek) hebben drone-bestuurders en de scheepvaart, inclusief deelnemers aan het jaarlijkse zeilevenement Curonian Lagoon Regatta, eveneens gewag gemaakt van ontregelingen. Dat Rusland zal reageren op de klacht die door Litouwen is ingediend bij de Internationale Burgerluchtvaartorganisatie van de Verenigde Naties is onwaarschijnlijk. 

Treinverkeer naar Kaliningrad als risicofactor

Dan is er nog een extra risicofactor: het treinverkeer van en naar Kaliningrad. Rusland heeft op basis van een overeenkomst die het in november 2002 met de Europese Unie sloot het recht om via Belarus treinen naar Kaliningrad te laten rijden – dwars over Litouws grondgebied. Sinds de Russische invasie van Oekraïne heeft Litouwen de regelgeving en de inspecties van de treinen wel aangescherpt. Passagiers mogen die niet meer verlaten.

Daar liet de Rus Danil Moechametov zich medio juni echter weinig aan gelegen liggen. Hij wist uit de trein naar Kaliningrad te ontsnappen, niet ver van de grens met de exclave. Meteen ontspon zich een debat over de vraag of het ging om een hybride actie, of dat het simpelweg om een individuele (wanhoops)daad ging. Minister van Defensie Šakalienė was duidelijk een aanhanger van de eerste lijn. ‘De [Russische] activiteiten, of het nu om inlichtingenwerk gaat, provocaties of sabotage-acties, gaan gewoon door. Het valt te verwachten dat we onder de huidige omstandigheden nog meer van zulke onverwachte situaties zullen meemaken’, vertelde zij tijdens de NAVO-top in Den Haag aan journalisten. Oftewel: de volgende keer zouden er zomaar eens ‘groene mannetjes’ uit die trein kunnen springen.

De volgende keer zouden er zomaar eens ‘groene mannetjes’ uit die trein kunnen springen

Danil werd uiteindelijk op 1 augustus opgepakt. Het Litouwse ministerie van Binnenlandse Zaken wil niets kwijt over de zaak, of over wat de 21-jarige nu te wachten staat. De controles van en het toezicht op de Russische treinen die het grondgebied van Litouwen doorkruisen zullen in ieder geval nog strikter worden. 

Een gemaakte migratiecrisis

Een ander bekend hybride wapen waar Litouwen bijzonder alert op is, zijn migranten aan de grens. De Belarusische dictator Aleksandr Loeksjenko liet in de zomer van 2021 duizenden migranten uit het Midden-Oosten en Afrika naar de grens met Litouwen brengen, met de goedkeuring van Moskou. De situatie liep volkomen uit de hand, met een humanitaire crisis in de grenszone, overvolle provisorische opvangkampen in Oost-Litouwen en woede onder de lokale bevolking als gevolg. Een hekwerk moet de migranten afschrikken, maar hun aantal is in de loop van dit jaar weer toegenomen: in augustus waren er meer dan duizend, vergeleken met 1.002 in heel 2024.

Zodoende besloten de autoriteiten in mei dit jaar om militairen naar de grens te sturen, ter assistentie van de VSAT, de grenswacht. Die heeft zich niet zelden tot zogeheten push-backs bediend. In reactie hebben de gefrustreerde migranten stenen en stokken naar de VSAT-ers geworpen. Diezelfde maand heeft Litouwen Belarus formeel voor het Internationaal Gerechtshof gedaagd, voor het organiseren van mensensmokkel. De aanklacht spreekt expliciet van ‘een hybride aanval’.

Geschiedenis als wapen

Een vindingrijke theorie die de laatste jaren in opkomst is in Belarus stelt dat het groothertogdom Litouwen, de middeleeuwse voorloper van de hedendaagse republiek, ‘in werkelijkheid’ een proto-Belarusische staat was. Enkele Belarusische historici hebben, met de zegen van dictator Loekasjenko, verkondigd dat de voorouders van de inwoners van het moderne Litouwen een mengelmoes van Slaven en Balten waren die een vroege vorm van het Belarusisch spraken. 

Dit zogeheten ‘litvinisme’ stuit in Litouwen op wantrouwen en ergernis. ‘Het herschrijven van de geschiedenis schept kansen om territoriale claims te doen gelden. Op basis van dat “principe” nam Hitlers Duitsland het Sudetenland in’, sprak defensie-expert Aurimas Navis enkele weken geleden in Aštuonkojis, een tv-programma over geopolitiek. Loekasjenko gebruikt het thema natuurlijk ook om verdeeldheid te zaaien binnen de Belarusische (oppositie-)gemeenschap in Litouwen en om de Litouwers tegen die omvangrijke gemeenschap op te hitsen.

‘Het herschrijven van de geschiedenis schept kansen om territoriale claims te doen gelden’

Inmiddels is ook Rusland met het ‘litvinisme’ aan de haal gegaan. Dit blijkt onder meer uit het begin dit jaar verschenen pseudo-wetenschappelijke boek Istorija Litvii (‘De geschiedenis van Litouwen’). Het is gefinancierd door het (door de EU op de sanctielijst geplaatste) Pravfond - een aan de Russische inlichtingendiensten gelieerd vehikel dat zich onder meer bezighoudt met propagandaklussen en ‘steun’ aan Russische minderheden in de buurlanden. Het boek bevat een voorwoord van niemand minder dan de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergei Lavrov. 

De negen auteurs van het boekwerk trekken het bestaansrecht van Litouwen, om te beginnen dat van het (‘Slavische’) groothertogdom, in twijfel. Dit was voor Lavrovs Litouwse collega Budrys en Litouwse geschiedkundigen reden om fel uit te halen naar de inhoud. Begin dit jaar lanceerde Rusland ook de nodige propagandasalvo’s over ‘Litouwens aanspraken op Kaliningrad.’ Aanleiding was de kritiek van president Nausėda op het besluit om de naam van een aan de Litouwse schrijver Kristijonas Donelaitis gewijd museum aldaar te veranderen.

Het doel achter de hybride dreigingen

Over het doel van dergelijke hybride operaties zijn veel experts het eens. ‘Ik denk dat het om twee dingen gaat: [in het geval van de twee drones] om het uittesten van de defensiesystemen en om intimidatie’, zegt Lukas Andriukaitis. ‘Het is dus ook een methode om het publiek angst aan te jagen, om ervoor te zorgen dat dat minder genegen zal zijn Oekraïne te steunen en Rusland te bekritiseren. Zelfs als er iets onverwachts gebeurt, zal het Kremlin proberen dat in zijn voordeel te benutten.’ 

Deze uitleg sluit aan bij de NAVO-definitie van hybride dreigingen: ‘een combinatie van militaire en niet-militaire en van geheime en openlijke middelen […]. Hybride methoden worden gebruikt om de grenzen tussen oorlog en vrede te doen vervagen en beogen twijfel te zaaien binnen de doelgroep. Zij zijn erop gericht samenlevingen te destabiliseren en te ondermijnen.’

Linas Kojala, directeur van het Geopolitics and Security Studies Center in Vilnius, columnist en auteur van een boek over de relatie tussen Litouwen en de Verenigde Staten, wijst tevens op het belang van de Suwałki-corridor. Tegen RAAM zegt hij dat deze smalle strook land, die Litouwen met Polen en daarmee met continentaal-Europa verbindt, Litouwen tot een interessante hybride prooi maakt: ‘Als daar druk op wordt uitgeoefend, voelt de hele NAVO dat.’ Ook Kojala noemt de steun aan Oekraïne: ‘Moskou poogt als het ware de kosten daarvoor op te drijven en tegelijkertijd onder de drempel van Artikel 5 van het NAVO-verdrag te blijven.’

Jeroen Bult

Historicus

Jeroen Bult is historicus, gespecialiseerd in Estland, Letland en Litouwen. Hij werkt afwisselend in Tallinn en Vilnius.

Wat te doen?

De vraag hoe de hybride offensieven uit het oosten kunnen worden gestopt, laat zich vanwege hun onvoorspelbare en veelzijdige karakter moeilijk beantwoorden. Toch lijken preventie en een snelle en flexibele respons, evenals internationale samenwerking, de sleutelbegrippen. Verwijzend naar dat laatste, zegt Andriukaitis: ‘De NAVO moet meer doen en moet een zero-tolerance-beleid voeren, in diplomatiek, politiek en militair opzicht. Ze heeft nauwelijks gereageerd op de drone-aanvallen [sic, J.B.]. Dan komt de NAVO zwak over, iets wat het Kremlin juist in de verleiding zal brengen om meer dingen uit te proberen.’

‘Als de bondgenoten de Litouwse grens echt als hun eigen verdedigingslinie beschouwen, zal de kosten-baten-afweging van Moskou gaan schuiven’

Ook Kojala ziet een prominente rol voor de NAVO weggelegd: ‘Als de bondgenoten de Litouwse grens echt als hun eigen verdedigingslinie beschouwen, zal de kosten-baten-afweging van Moskou gaan schuiven. Hybride middelen zijn aantrekkelijk, zolang ze een laag risico met zich meebrengen. Zodra dat risico groter wordt – als drones worden onderschept, migranten worden tegengehouden en saboteurs al binnen een paar dagen worden gearresteerd – zal deze vorm van agressie aan aantrekkingskracht inboeten.’

De ‘litvinisme’-kwestie lijkt op het eerste gezicht onschuldiger, maar Lukas Andriukaitis vindt dat het tijd wordt voor ‘een gecoördineerde aanpak op politiek-ambtelijk niveau, waarbij journalisten, NGO’s en andere instanties ook worden betrokken.’ Met dat laatste bedoelt hij vooral de minderhedenscholen in Litouwen, ‘waar narratieven als het litvinisme sneller worden geaccepteerd.’ Volgens defensiedeskundige Navis heeft dat de publieke opinie in Rusland en Belarus al lang bereikt; de kiem voor een revisionisme dat ook de NAVO in ogenschouw zal moeten nemen.

Voorlopig blijft het wachten op de volgende waarschuwing op de smartphone, voor weer een nieuwe hybride dreiging.