Sviatlana Tsichanouskaja, de leider van het Belarusissche verzet tegen dictator Aleksandr Loekasjenko, woont al sinds 2020 in ballingschap in Litouwen. Als de facto winnaar van de door Loekasjenko vervalste verkiezingen bouwde ze een gestructureerde Belarusissche tegenmacht in het buitenland op. Ze betaalt een hoge prijs: van haar man Syarhei, die in Belarus vastzit, heeft ze al jaren niets gehoord. Hoe kijkt Tsichanouskaja naar de koers van Donald Trump en de veiligheid van Europa? Jeroen Bult ging voor RAAM met haar in gesprek.

 Sviatlana Tsichanouskaja. Foto: Anthony Anex / ANP / EPA

Vanuit het glimmende kantoorgebouw in het noordwesten van de Litouwse hoofdstad Vilnius wordt al bijna vijf jaar lang strijd gevoerd tegen ‘de laatste dictator van Europa’. Hier, op de eerste verdieping, resideren Sviatlana Tsichanouskaja, de leider van de Belarussische oppositie, en haar organisatie. Dagelijks worden er nieuwe acties tegen het repressieve bewind van Aleksandr Loekasjenko voorbereid – medewerkers voorzien de Belarussen online van advies en informatie en onderhouden contacten met Westerse regeringen en media.

Tsichanouskaja ziet het als haar plicht de strijd van haar echtgenoot, Syarhei Tsichanouski, voort te zetten. Syarhei, een vlogger, werd in 2020, drie maanden voor de presidentsverkiezingen in Belarus, gearresteerd. Tsichanouskaja nam diens kandidatuur voor het presidentschap over, maar zag zich na het vervalsen van de verkiezingsuitslag door Loekasjenko genoodzaakt de wijk te nemen naar buurland Litouwen. Het regime in Minsk heeft haar inmiddels bij verstek veroordeeld tot vijftien jaar gevangenisstraf. Ook los daarvan heeft Tsichanouskaja een hoge prijs moeten betalen voor haar vastberadenheid: ze heeft al jaren niets meer van en over Syarhei gehoord. 'Sviatlana laat haar kinderen af en toe een YouTube-video van hun vader zien, zodat die niet vergeten hoe hij eruitzag', vertelt woordvoerder Anna.

Door de slepende oorlog in Oekraïne dreigt de Belarussische zaak echter naar de achtergrond te verdwijnen. Maar intussen, zo waarschuwt Tsichanouskaja, wordt Belarus steeds verder door Rusland gekoloniseerd. 'Belarus is voor Poetin een militaire springplank naar Europa'.

De Verenigde Staten zoeken momenteel toenadering tot Rusland en willen door middel van rechtstreekse onderhandelingen met Poetin de oorlog in Oekraïne beëindigen. Los van de vraag of die strategie uiteindelijk zal werken: wat betekent die voor de positie van Belarus? Bestaat er een kans dat Trump ook de banden met Loekasjenko zal willen aanhalen?

'Het probleem is hier dat Poetin en Loekasjenko geen vrede willen. De oorlog dient immers als brandstof voor hun regimes. President Trump heeft helemaal geen nauwere banden met Loekasjenko nodig. Die wordt door de Amerikanen als een verlengstuk, als een zetbaas van Poetin gezien en wordt tot dezelfde categorie als Noord-Korea en Venezuela gerekend. Dat begrijpt Trump ook wel, denk ik. Hij kan Loekasjenko zelfs als een obstakel voor vrede zien. Ik betwijfel of Trump überhaupt nog wel weet dat Loekasjenko bestaat. Het was trouwens in 2020 de eerste regering-Trump die sancties oplegde aan het Belarussische regime.'

Ik betwijfel of Trump überhaupt nog weet dat Loekasjenko bestaat

Loekasjenko zelf liet begin maart via X weten: ‘Het is goed voor mij, het is nuttig voor ons dat de Verenigde Staten en de EU meningsverschillen hebben.’ Hoe zal hij de opgelopen Trans-Atlantische spanningen willen benutten?

'De NAVO is een belangrijk instrument in de strijd tegen dictaturen. Dictaturen doen niets liever dan ‘verdeel en heers’. Zodra ze meningsverschillen bespeuren, willen ze daarvan profiteren. Ook Loekasjenko probeert daarmee te spelen. Dat doet hij al meer dan dertig jaar. Hij is alleen geïnteresseerd in het overleven van zijn bewind.'

Dat heeft recentelijk een aantal politieke gevangenen vrijgelaten. Bijvoorbeeld drie mensen in februari, onder wie Andrei Koeznetsik, een journalist van de Belarus-sectie van Radio Free Europe/Radio Liberty, activiste Aljona Mausjoek en een Amerikaan. Human Rights Watch meldde dat in de tweede helft van 2024 227 mensen de gevangenis mochten verlaten. Kan dit duiden op een charme-offensief van Loekasjenko richting het Westen?

'We verwelkomen uiteraard iedere vrijlating. Maar 2.100 mensen zitten nog altijd vast. Het regime wil zich zogenaamd van zijn ‘menselijke’ kant laten zien, terwijl er geen structurele veranderingen plaatsvinden. De repressie gaat onverminderd door in Belarus. Momenteel voelt het regime geen echte druk, de Westerse sancties zijn vooral ingesteld vanwege Loekasjenko’s aandeel in de oorlog in Oekraïne. Er moet een meer consistent beleid ten aanzien van diens dictatuur komen. Sancties kunnen pas worden opgeheven als hij de onderdrukking verlicht. Tot die tijd moet het Westen hem blijven straffen.'

Heeft u contact gehad met een aantal van de vrijgelaten personen? Of zijn die nog aan allerlei beperkingen onderhevig?

'Vrijlating betekent beslist geen vrijheid. Mensen worden in de gaten gehouden en gevolgd door de KGB [de Belarussische veiligheidsdienst - JB]. Ze kunnen geen werk vinden en gaan in ‘zelf-isolatie’. Ook hun familie wordt telkens lastiggevallen door de KGB. Sommigen weten naar het buitenland te ontkomen – en vertellen ons hun verhaal. Een voorbeeld is Antonina Konovalova [een activist en vertrouweling van Tsichanouskaja die in december 2024, na vierenhalf jaar strafkolonie, werd vrijgelaten - JB], die zich sinds kort in een veilig derde land ophoudt en met haar twee kinderen is herenigd. Antonina’s man zit nog gevangen.'

Vrijlating betekent beslist geen vrijheid, mensen worden in de gaten gehouden en gevolgd door de KGB

De Oekraïense president Zelensky waarschuwde in februari, in een interview met de Britse krant The Guardian, dat Rusland mogelijk nog dit jaar 150.000 extra militairen naar Belarus zal sturen. Hun aanwezigheid kan volgens hem wijzen op ‘een aanval op Polen en Litouwen’. Maar het zal zeker een nog sterkere greep van Moskou op Belarus betekenen. Zal een de facto Russische militaire bezetting een democratische omwenteling in Belarus niet verder bemoeilijken?

'Belarus is inderdaad bezet en Loekasjenko staat het toe. Hij dient Poetin – en niet de bevolking. Het gaat echter om wat men een stille bezetting zou kunnen noemen. Een die heeft geleid tot het onderdrukken van onze identiteit, tot het sluiten van scholen, het verspreiden van nog meer Russische propaganda, het stationeren van kernwapens en, in september, het houden van een enorme militaire oefening, Zapad-2025. Het druist allemaal in tegen de wil van de Belarussen. Ik maak me vooral zorgen over die legeroefening. Daarmee wil Rusland druk uitoefenen op de NAVO, een politieke boodschap afgeven. Dat toont opnieuw aan dat Belarus en de stabiliteit van Europa niet los van elkaar kunnen worden gezien. Wie Belarus beheerst, beheerst de poort tot Europa. Zonder Belarus kan Rusland Oekraïne niet innemen en kan het de Baltische landen niet aanvallen. Dit proberen we onze gesprekspartners in het Westen ook uit te leggen.'

Is de vorming van een Russisch-Belarussische ‘uniestaat’, een oud idee van Loekasjenko zelf, dan nog onafwendbaar?

'Belarus wordt al steeds meer een buitenpost van Rusland. Daarbij draait het vooral om het militaire aspect en om controle: door Rusland wel te verstaan. Een echte unie kun je het dus niet noemen. De internationale druk, om die Russische militairen terug te trekken, moet worden opgevoerd. Want als Rusland Belarus in zijn greep blijft houden, zal het probleem zich blijven herhalen: het land wordt voor Rusland een militaire ‘springplank’ naar de rest van Europa.'

Tsichanouskaja in gesprek met premier Dick Schoof tijdens haar bezoek aan Nederland begin dit jaar. Foto: Lina Selg / ANP

De regering-Trump is druk bezig met het ontmantelen van USAID. Ngo’s in Europa, waaronder hier in Litouwen, ondervinden daar nu reeds de gevolgen van. Ook de financiering van Radio Free Europe/Radio Liberty is stopgezet. Hoe schadelijk is dit alles voor de Belarussische oppositie?

'Dit is een tegenslag voor de Belarussische burgermaatschappij. Het tast onze weerbaarheid aan. We hebben onze Europese partners gevraagd dit gat te vullen. Vooral de media, de vrije, onafhankelijke informatievoorziening, zijn in dit opzicht belangrijk, want de propaganda van het regime en van Poetin zal hun plaats willen innemen. Radio Free Europe wist door de muur tussen de Belarussen in ballingschap en die in Belarus zelf heen te breken. In totaal luisteren drie miljoen Belarussen naar de uitzendingen. Maar in Washington wordt al gesproken over hervatting van de financiering. En het is zeker ook in het belang van de Verenigde Staten zelf om het vrije geluid levend te houden.'

Radio Free Europe wist door de muur tussen de Belarussen in ballingschap en die in Belarus zelf heen te breken

Enkele conservatieve Litouwse parlementsleden, onder wie de invloedrijke oud-minister van Defensie Kasčiūnas, hebben onlangs voorgesteld om Belarussische ballingen die nog regelmatig, minstens een keer in de drie maanden, naar Belarus reizen hun verblijfsvergunning te ontnemen. Het veiligheidsrisico zou te groot zijn voor Litouwen – deze mensen kunnen door de KGB worden gerekruteerd. Een terechte vrees of zwaar overdreven?

'We begrijpen de zorgen van Litouwen. Loekasjenko vormt een dreiging voor het land, zie ook de migranten die hij de afgelopen jaren bij de grens heeft gedumpt. Reizigers kunnen inderdaad worden geronseld. We hebben de Litouwse autoriteiten al aangeboden om te helpen met het checken van de achtergrond van bepaalde Belarussen die hier zijn aangekomen. Alleen: het regime moet worden gestraft, niet de mensen, de Belarussen. Ik herhaal dat de druk moet worden opgevoerd en er meer sancties moeten komen. Nogmaals: ik begrijp de motivatie van Litouwen, maar nu dreigen mensen het gevoel te krijgen dat ze niet meer welkom zijn. Iets waar Loekasjenko ongetwijfeld blij mee zal zijn. De KGB probeert de spanningen tussen de Litouwers en Belarussen sowieso al op te voeren en verdeeldheid in de Litouwse samenleving te zaaien. Een voorbeeld is het zogeheten ‘litvinisme’ [een door het Loekasjenko-regime opgeklopte historiografische theorie die stelt dat het middeleeuwse groothertogdom Litouwen eigenlijk een vroege Belarussische staat was - JB].'

Activiste Anzjelika Melnikova, de voorzitter van de Coördinatieraad van de Belarussische oppositie en woonachtig in Polen, is sinds 25 maart spoorloos. Haar ex-man is met hun kinderen opgedoken in Belarus. Heeft u iets over haar gehoord? Zou ze door de KGB ontvoerd kunnen zijn?

'Ik wil niet over haar lot speculeren, de Poolse politie werkt aan de zaak. Feit is dat alle activisten een risico lopen, dat geldt ook voor mij. Mensen moeten over elkaar waken. Laat weten waar je bent…'

Bestaan er contacten tussen de Belarussische oppositie en de Russische democratische oppositie, bijvoorbeeld met de beweging van Joelija Navalnaja? Of werpt de oorlog in Oekraïne een schaduw over die contacten? Ook in Litouwen klinkt het verwijt dat de Russische oppositie zich niet voldoende van de oorlog heeft gedistantieerd.

'Laat ik het zo zeggen: ik ben blij dat wij pro-democratische Belarussen de onderlinge eenheid wel hebben weten te bewaren. Er bestaan zeker contacten met de Russische oppositie, maar die zijn niet echt structureel. Wat wij willen, is dat de Russische oppositiekrachten afstand nemen van het imperialistische Russische narratief en de buurlanden respecteren. Wel streven we dezelfde doelen na en ik denk dat de meeste leden van de Russische oppositie tegen de oorlog in Oekraïne zijn. Joelija heb ik enkele malen ontmoet, bijvoorbeeld vorig jaar tijdens de Veiligheidsconferentie in München. Ze had toen net vernomen dat haar man Aleksej was vermoord.'

Wat wij willen, is dat de Russische oppositiekrachten afstand nemen van het imperialistische Russische narratief en de buurlanden respecteren

Voor u begint weldra het vijfde jaar in ballingschap. Uw man Syarhei zit nog altijd gevangen. Heeft u recentelijk nog iets over hem mogen vernemen? Hoe houdt u dit überhaupt vol?

Ik heb al drie jaar niets meer van of over Syarhei gehoord. [Na enige stilte:] Wat mij blijft motiveren is dat de mensen die gevangen zitten op ons vertrouwen. Zij hebben hun vrijheid opgeofferd. Ik heb zodoende niet het morele recht om te zeggen: "Ik stop ermee". Natuurlijk zijn er momenten dat ik mij ook weleens gefrustreerd voel. Maar de eenheid van de Belarussen blijft me inspireren. We hebben zoveel bereikt! Veel mensen in het Westen zien ons niet meer als een aanhangsel van Rusland, we voeren nu zelfs een strategische dialoog met de Verenigde Staten, Canada en het Verenigd Koninkrijk. Veel landen weigeren Loekasjenko te erkennen. Dat is winst.'