Eind deze maand gaat Nederland naar de stembus voor de derde Tweede Kamerverkiezingen in vierenhalf jaar tijd. Net als voor de vorige editie dook RAAM in de verkiezingsprogramma’s van de verschillende partijen om op een rijtje te zetten hoe zij zich verhouden tot de regio Oost-Europa. Hoe kijken ze naar de oorlog in Oekraïne en sancties tegen Rusland? En wat vinden ze van uitbreiding van de EU en de NAVO in Oost-Europa? Jelle Baartmans vat het samen.

Verkiezingsposters van de verschillende politieke partijen voor 29 oktober 2025. Foto: Remko de Waal / ANP

Drieënhalf jaar na de Russische inval kan Oekraïne nog altijd rekenen op de nodige aandacht in de Nederlandse verkiezingsprogramma’s. Hoewel de buitenlandhoofdstukken voor een belangrijk deel gaan over Gaza en Israël hebben veel partijen ook heldere standpunten en soms omvangrijke paragrafen gewijd aan Oekraïne.

Wie steunt Oekraïne en hoe?

Met uitzondering van Forum voor Democratie spreken alle partijen minimaal symbolische steun uit aan Oekraïne in zijn existentiële strijd tegen de Russische bezetter. De meeste partijen blijven ook bereid om naast humanitaire ook financiële en militaire hulp te bieden. GroenLinks-PvdA wil dat Nederland een 'leidende rol' speelt in die hulp en wil deze voor een gehele kabinetsperiode vastleggen. Volt wil in het verband van de Coalition of the Willing de hulp aan Oekraïne intensiveren, 'ook om gaten op te vullen die de VS laat vallen'. De VVD pleit voor een kopgroep van landen 'die bereid zijn te doen wat nodig is' voor Oekraïne.

D66, BBB, CDA, Partij voor de Dieren, SGP, ChristenUnie en Nieuw Sociaal Contract zeggen allemaal toe Oekraïne militair te willen blijven steunen. Voor de SGP is dit een kleine koerswijziging ten opzichte van 2023, toen de partij enkel schreef over 'de-escalatie'. De PVV en JA21 willen zover niet gaan en beperken zich tot een retorische steunbetuiging. 'Ondertussen hebben we al ruim €20 miljard aan Oekraïne betaald. Laat andere landen nu wat meer doen, dan hebben wij meer geld voor de Nederlanders', aldus het PVV-programma. De SP en DENK veroordelen de Russische agressie tegen Oekraïne, maar willen Oekraïne niet militair steunen. Beide partijen pleiten ervoor onmiddellijk in te zetten op een staakt-het-vuren.

Koudwatervrees om NAVO-toetreding

De partijstandpunten liggen wat verder uit elkaar als het gaat om de vraag of Oekraïne lid mag worden van het militaire bondgenootschap NAVO. Slechts drie partijen staan ondubbelzinnig positief tegenover Oekraïense toetreding: GroenLinks-PvdA, D66 en Volt. Laatstgenoemde besteedt in haar programma veruit de meeste aandacht aan Oekraïne en ziet voordelen in meer militaire samenwerking voor de veiligheid van Europa: 'Oekraïne heeft tijdens de oorlog veel kennis en ervaring opgebouwd over zaken als drones, digitale communicatie, energievoorziening en cyberveiligheid.'

JA21, dat volgens de laatste Peilingwijzer lijkt te gaan vertienvoudigen bij de komende verkiezingen, wil niet dat Oekraïne lid wordt van de NAVO. Voor BBB is het 'onder de huidige omstandigheden niet aan de orde.' De VVD, ChristenUnie, NSC en DENK willen zich er voorlopig niet aan branden en verwijzen naar respectievelijk 'het afgesproken pad', 'reguliere voorwaarden', 'op termijn lid kunnen worden' en 'duurzame vrede en voldoen aan alle criteria'. De PVV, CDA en SGP benoemen het onderwerp in het geheel niet in hun programma’s. De SP, PvdD en Forum hebben überhaupt hun bedenkingen bij de NAVO en willen er uiteindelijk uit stappen.

Deur naar EU open of dicht?

Hoe zit het met de Europese Unie? Oekraïne is sinds 2022 kandidaat-lid en de toetredingsonderhandelingen lopen. In de laatste drie uitbreidingsrondes (2004, 2007 en 2013) duurden die onderhandelingen minimaal zes jaar. Kijkend naar de houdingen van de Nederlandse partijen – die sinds de verkiezingsprogramma’s van 2023 niet noemenswaardig veranderd zijn – zou dat in het geval van Oekraïne – en ook Moldavië, dat de onderhandelingen tegelijk met Oekraïne aftrapte – weleens een stuk langer kunnen gaan duren.

Veel partijen verwijzen begrijpelijkerwijs naar de de reguliere voorwaarden voor EU-toetreding, de zogeheten criteria van Kopenhagen (zie kader). Aan die voorwaarden zal Oekraïne tijdens de toetredingsonderhandelingen sowieso voortdurend worden getoetst.

Volt en GL-PvdA willen dat landen gefaseerd kunnen toetreden

De VVD staat wel nu alvast open voor 'pragmatische economische samenwerking'. GL-PvdA wil, zonder af te doen aan de toetredingseisen, de mogelijkheid creëren voor 'gefaseerd toetreden', waarbij Oekraïne bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid en defensie al volwaardig mee kan doen aan EU-initiatieven.

Ook Volt steunt dit idee van gefaseerd toetreden: 'landen krijgen geleidelijk meer rechten naarmate ze meer voldoen aan de EU-regels'. Hiermee hoopt de pan-Europese partij, die zich sowieso wil inzetten voor EU-lidmaatschap van Oekraïne, het toetredingsproces te versnellen zonder afbreuk te doen aan de geldende eisen. Naast Volt is er nog één partij voor een vlot Oekraïens lidmaatschap: D66 bepleit in haar programma 'snellere toetreding' van Oekraïne tot de EU.

Wat zijn 'reguliere criteria' voor toetreding tot de EU en de NAVO?

Veel partijen verwijzen in hun verkiezingsprogramma’s naar de 'reguliere criteria' waaraan landen moeten voldoen om lid te kunnen worden van de Europese Unie dan wel de NAVO. Maar wat zijn eigenlijk die criteria?

EU: de criteria van Kopenhagen

Om lid te kunnen worden van de Europese Unie moeten landen voldoen aan de zogeheten criteria van Kopenhagen, vernoemd naar de plek waar deze voorwaarden in 1993 zijn vastgelegd door de lidstaten. De drie criteria zijn als volgt:

- het land moet stabiele instituties hebben die de democratie, rechtsstaat, mensenrechten en respect voor en de bescherming van minderheden garanderen;

- het land moet een functionerende markteconomie hebben en het hoofd kunnen bieden aan de concurrentiedruk en de marktkrachten binnen de EU;

- het land moet alle bestaande EU-wetgeving (het zogeheten acquis communautaire) accepteren en overnemen in zijn eigen wetgeving.

Met name dat laatste criterium is geen sinecure. Dat totale pakket aan EU-wetgeving omvat inmiddels naar schatting meer dan 100.000 documenten. Het stapsgewijs implementeren daarvan is een van de belangrijkste onderdelen van toetredingsonderhandelingen, waarmee Oekraïne – maar ook Moldavië – als kandidaat-lid in 2022 is begonnen.

Presidenten Zelensky van Oekraïne en Sandu van Moldavië eind 2023 tijdens een persconferentie met toenmalig voorzitter van de Europese Raad Charles Michel. Beide landen waren toen net begonnen met de toetredingsonderhandelingen. Foto: Sergei Supinsky / ANP / AFP

NAVO: het Membership Action Plan

Voor de NAVO geldt een minder rigide checklist waaraan aspirant-leden hebben te voldoen dan voor de EU. De deur staat open voor landen die willen bijdragen aan de Euro-Atlantische veiligheid. Toch is er een aantal voorwaarden waaraan landen moeten voldoen om überhaupt op een uitnodiging te kunnen rekenen:

- een functionerend democratisch politiek systeem met een markteconomie;

- eerlijke behandeling van minderheden;

- toewijding aan het vreedzaam oplossen van conflicten;

- het vermogen en de bereidheid om een militaire bijdrage te leveren aan NAVO-operaties;

- toewijding aan democratische verhoudingen tussen burgers en krijgsmacht en aan democratisch functionerende instituties.

Landen die willen toetreden komen in eerste instantie terecht in het zogeheten Membership Action Plan van de NAVO. Daarin rapporteren zij jaarlijks over hun voorbereidingen op een mogelijk toekomstig lidmaatschap op het gebied van defensie, maar ook onder meer politiek en economie. Vervolgens krijgen ze feedback van de NAVO, zonder garantie dat ze in de toekomst ook daadwerkelijk lid mogen worden.

Een aantal partijen verwijst dan wel naar de geldende toetredingscriteria, maar lijkt tegelijkertijd juist subtiel extra barrières op te werpen voor een Oekraïens lidmaatschap. Zo wil de SGP niet alleen 'scherp toetsen' aan de criteria, maar ook aan de 'financiële eisen en draagkracht van de EU.' Wat de partij daarmee bedoelt wordt niet verder toegelicht.

De BBB en DENK willen los van de eisen pas praten over lidmaatschap nadat de oorlog ten einde is en de SP wil dat het toelaten van nieuwe leden plaatsvindt via een referendum in de EU. JA21 wil Oekraïne überhaupt niet in de EU. Forum voor Democratie wil zelf uit de EU stappen en de PVV en PvdD schrijven niets over Oekraïense toetreding in hun programma’s.

PVV wil Oekraïense mannen terugsturen

Als het gaat om de opvang van Oekraïense vluchtelingen in Nederland zijn er kleine verschillen waarneembaar. De PVV wil een uitzondering maken op de ‘Richtlijn tijdelijke bescherming’ om Oekraïense mannen terug te kunnen sturen naar Oekraïne. Volgens de PVV heeft Oekraine die 'hard nodig' voor de verdediging tegen Rusland.

GL-PvdA en D66 vinden het na ruim drie jaar tijd om te gaan werken aan een permanente oplossing met toekomstperspectief voor Oekraïense vluchtelingen in Nederland. BBB benadrukt juist aan terugkeer te willen werken zodra dat veilig mogelijk is. De Partij voor de Dieren schrijft dat Nederland een veilige vluchthaven moet zijn voor Oekraïense en Russische mensenrechtenactivisten.

Houding jegens Rusland

Kijkend naar de houding tegenover Rusland liggen bijna alle partijen dicht bij elkaar. Forum voor Democratie is de enige partij die de bestaande sancties tegen Rusland zonder voorwaarden wil opheffen en de handel met het land in ere wil herstellen, om zo de relatie te 'normaliseren'. De PVV, JA21, BBB en SP besteden in hun programma’s geen aandacht aan het Ruslandbeleid dat zij voorstaan.

CDA: Russische schaduwvloot weren uit Nederlandse havens

De andere partijen willen de bestaande sancties tegen Rusland, die op EU-niveau worden gecoördineerd, in stand houden zolang Rusland oorlog voert in en tegen Oekraïne. GL-PvdA, PvdD, de ChristenUnie en DENK zijn de vier partijen die expliciet pleiten voor nieuwe, zwaardere sancties. Het CDA wil de handhaving van bestaande sancties verbeteren en de Russische ‘schaduwvloot’ weren uit de Nederlandse havens. Ook willen de christendemocraten, net als Volt, de bevroren Russische tegoeden in Europa inzetten om Oekraïne te ondersteunen. D66 pleitte hier in het programma van 2023 ook voor, maar heeft dit nu niet genoemd.

Vetorecht EU en Oekraïnetribunaal in Den Haag

GL-PvdA, CDA, D66 en Volt willen het vetorecht in de Europese Raad afschaffen. Daarmee willen ze voorkomen dat landen als Hongarije (of zoals GL-PvdA schrijft: 'Poetinvrienden') sancties tegen Rusland kunnen blokkeren. De VVD heeft dit niet in haar programma staan, maar heeft eerder ook aangegeven het vetorecht op buitenlandbeleid te willen afschaffen.

De VVD, het CDA, D66, de ChristenUnie en de PvdD spreken zich in hun verkiezingsprogramma’s expliciet uit voor de opsporing, documentatie en berechting van schendingen van humanitair recht en oorlogsrecht door Rusland in Oekraïne. De PvdD en NSC steunen de oprichting van een Oekraïnetribunaal in Den Haag.

Meerdere partijen noemen Rusland ook zijdelings in het verband van het afbouwen van energie-afhankelijkheid (GL-PvdA, CDA, VVD, PvdD, BBB) dan wel het beter op orde brengen van onze cyberveiligheid en weerbaarheid tegen ‘hybride’ dreigingen uit Rusland (CDA, VVD, JA21).

Kremlin elders de pas afsnijden

Er zijn ook partijen die aandacht hebben voor het tegengaan van Russische invloed in andere delen van de wereld. De VVD en ChristenUnie willen ervoor waken dat landen in de Westelijke Balkan het perspectief op EU-lidmaatschap verliezen en daarmee vatbaar worden voor invloed uit bijvoorbeeld Rusland. GL-PvdA wil via ontwikkelingssamenwerking, diplomatie, conflictpreventie en wederopbouw invloed behouden in andere delen van de wereld om te voorkomen dat Rusland en China daar een voet tussen de deur krijgen. De SGP en BBB willen investeren in de relatie met Afrikaanse landen om Russische en Chinese invloed tegen te gaan. De VVD hecht veel belang aan het Mercosur-verdrag, de handelsovereenkomst van de EU met Zuid-Amerikaanse landen, om te voorkomen dat Rusland en China daar hun invloed kunnen uitbreiden.

Moldavië en Georgië

Andere landen uit Oost-Europa komen niet of nauwelijks aan de orde in de verkiezingsprogramma’s. GL-PvdA schrijft dat de toekomst van Moldavië, net als die van Oekraïne, in de EU ligt. Georgië, dat bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen hier en daar nog op een vermelding kon rekenen in verband met eventuele EU-toetreding, komt in geen enkel verkiezingsprogramma terug – niet verrassend gezien de afslag naar autocratie die het land onder leiding van een meer anti-westerse regering in het afgelopen jaar razendsnel heeft genomen. Aan Belarus heeft geen enkele partij zich gewaagd.

De SGP verwelkomt de recente gesprekken tussen Armenië en Azerbeidzjan over een vredesverdrag en wil, net als de ChristenUnie, dat een nieuw kabinet de Armeense genocide gaat erkennen. Opvallend: D66 en BBB schreven in hun programma’s van 2023 ook dat Nederland de Armeense genocide moet erkennen, net als de Holodomor – de Oekraïense hongersnood van 1932-’33 waarin ruim 3,5 miljoen Oekraïners het leven lieten – maar laten dat beide nu achterwege.

Dit artikel is bedoeld als overzicht van de belangrijkste standpunten van politieke partijen met betrekking tot de regio Oost-Europa in hun verkiezingsprogramma’s voor de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober aanstaande. Het is geen integrale opsomming van alle standpunten. Enkel de verkiezingsprogramma’s van in de Tweede Kamer vertegenwoordigde partijen zijn meegenomen in het overzicht. D66 had op het moment van schrijven als enige partij nog geen definitief verkiezingsprogramma vastgesteld.