Polen staat nog steeds pal achter het strijdende Oekraïne. Elke Russische drone die neerkomt op Pools grondgebied vergroot die solidariteit. Maar ondertussen is een onderstroom zichtbaar van animositeit tegen Oekraïners in Polen, schrijft Ekke Overbeek vanuit Warschau. Russische trollen en nationalistische politici ruiken hun kans.

 De Poolse premier Donald Tusk en de Oekraïense president Volodymyr Zelensky houden een gezamenlijke persconferentie na hun ontmoeting in het kantoor van de premier in Warschau, Polen, eerder dit jaar. Foto: ANP / EPA / PAWEL SUPERNAK POLAND OUT

Geen Poolse keuken zonder pierogi ruskie. De deegbuideltjes gevuld met een mengsel van witte kaas en aardappel zijn een vegetarische vluchtheuvel in carnivoor Oost-Europa. Dat was al zo ten tijde van het socialisme, toen de schappen leeg waren en de rijen lang. En het bleef zo in het kapitalistische Polen. Sommige dingen veranderen nooit.

Totdat ze veranderen. De Russische agressie in Oekraïne heeft alles op zijn kop gezet, zelfs de Poolse menukaart: pierogi ruskie zijn op veel plekken omgedoopt in pierogi ukrnaińskie – Oekraïense pierogi. Het is een gebaar van solidariteit; je kunt Oekraïense vluchtelingen toch moeilijk Russische pierogi voorschotelen? Want ja, dat is toch wat ruskie betekent: Russisch?

Nou, nee. Ruski wordt in het Pools wel pejoratief gebruikt als aanduiding voor Russen of Russisch, zoals in het onsterfelijke grapje uit communistische tijden, waarin de kok roept: “Wie heeft die ruskie besteld?” en vervolgens iemand antwoordt: “Niemand! Ze zijn zelf gekomen”. Maar Russisch is in het Pools toch echt rosyjski, net als in het Oekraïens overigens: російський.

Het Poolse ruski verwijst naar Ruś – Roesj - Русь, het Oost-Slavische protoplasma waaruit het huidige Oekraïne, Rusland en Belarus zijn ontstaan. Alleen heeft dat Ruś in de Poolse geschiedenis een andere klank dan in Rusland of Oekraïne, niet groots, maar provinciaal. Dat perifere klinkt ook door in de jongere term Ukraina, wat voor Polen (en Russen) zoveel betekent als randgebied (maar in Oekraïne etymologisch vaak wordt uitgelegd als ‘eigen land’). Enerzijds onderscheidden die randen zich door hun oosters-orthodoxe geloof en vanaf de negentiende eeuw ook door een ander nationaal bewustzijn, anderzijds zijn ze met de Polen verbonden. Door de gemeenschappelijke geschiedenis zijn Oekraïne en Belarus anders dan Rusland: zo was er lang geen oosters-orthodoxe staatskerk en geen absolutistische tsaar, maar een gekozen vorst en een parlement vol geharrewar.

Het omdopen van pierogi ruskie in pierogi ukraińskie is vanuit historisch- en taalkundig perspectief dus discutabel. Het is een politiek statement.

Maar lang niet iedereen heeft trek in pierogi ukraińskie. De strijd over het deeggerecht weerspiegelt een ambivalentie die steeds sterker wordt. De nieuwe naam kwam bovendrijven in de golf van solidariteit die Polen in 2022 overspoelde. Gewone burgers trokken spontaan naar de oostgrens om vluchtelingen op te vangen en aan een onderkomen te helpen. Blauw-geel wapperde naast wit-rood. Overal hoorde en las je Oekraïens. De politiek-militaire steun voor Kyiv leek stevig geworteld in sympathie voor Oekraïners.

Huisgemaakte pierogi. Foto: Karola G / Pexels

Polen voor Oekraïne, maar tegen Oekraïners

Maar al in 2022 was een haarscheur zichtbaar. Het bekende sociologen-duo Przemysław Sadura en Sławomir Sierakowski publiceerde in dat jaar een rapport met de veelzeggende titel: Polen voor Oekraïne, maar tegen Oekraïners. Enerzijds herkennen Polen zichzelf in de Oekraïense onafhankelijkheidsstrijd tegen Rusland, maar tegelijkertijd signaleerden de twee sociologen toen al een broeiende animositeit jegens Oekraïners die in Polen leven. Drie jaar later is er sprake van openlijke vijandschap.

Het symbolische omslagpunt was de recente uitzetting van 57 Oekraïners en zes Belarussen na een incident in het Nationale Stadion van Warschau. Op 9 augustus trad hier de Russischtalige rapper Max Korzj op, die zijn thuisland Belarus een jaar geleden verliet nadat hij lichte kritiek uitte op de Russische invasie in Oekraïne. Er ontstond een opstootje toen toeschouwers, voornamelijk Oekraïners en Belarussen, over dranghekken sprongen om dichter bij hun idool te zijn. De politie rekende 109 mensen in. Daarmee zou de kous af zijn, ware het niet dat een van de toeschouwers, Dmitri – zijn achternaam is niet bekend – een rood-zwarte vlag tevoorschijn haalde. Voor de jonge Oekraïner de oorlogsvlag van Oekraïne, maar in Polen een symbool met een heel andere connotatie.

Nawrocki eist dat de rood-zwarte symbolen van Oekraïens nationalisme worden verboden, net als symbolen van communisme en fascisme

Rechtse politici waren er als de kippen bij om de natie eraan te herinneren dat de rood-zwarte vlag in Polen symbool staat voor het ergste soort Oekraïens nationalisme, het soort dat in 1943 met grof geweld de regio Wolynië etnisch zuiverde. De naar schatting 100.000 Polen die daarbij werden vermoord, zijn niet vergeten. Ook daar zorgen nationalistische politici wel voor. Een van hen is de nieuwe president, Karol Nawrocki. Nawrocki was jarenlang directeur van het Instituut voor Nationale Herinnering (IPN) en is gepokt en gemazeld in ‘herinneringspolitiek’. Hij eist dat de rood-zwarte symbolen van Oekraïens nationalisme worden verboden, net als symbolen van communisme en fascisme.

Nog veelzeggender was de reactie van de centrumrechtse regering. Premier Donald Tusk beweegt steeds vaker mee met de ruk naar rechts. Zo ook deze keer. Justitie had slechts drie rood-zwarte vlaggen geteld in een publiek van zo’n 60.000 mensen en zag geen aanleiding tot vervolging. Dmitri bood de Polen zijn excuses aan: hij was zich van geen kwaad bewust geweest. Maar de regering-Tusk kondigde ‘harde maatregelen’ aan, met als resultaat tientallen deportaties. In de media verschenen de verhalen van jonge Oekraïners die over een dranghek waren gesprongen tijdens het concert. Iets wat normaal een overtreding is, werd opeens een bedreiging voor de nationale veiligheid.

Agressie neemt toe

De schrik zit er goed bij de miljoen Oekraïners die in Polen wonen en werken. Nog altijd is ongeveer tien procent van de Warschause bevolking Oekraïens, maar hun aanwezigheid is minder zichtbaar en hoorbaar. Vrijwel elke Oekraïner kan je vertellen dat de agressie toeneemt. Op Poolstalige fora blijft het wat onderbelicht, maar daar waar Oekraïners communiceren in hun eigen taal, wemelt het van de verhalen. Uitgejouwd worden op straat of in je gezicht gespuugd. Oekraïense kinderen die gepest worden op school. Poolse buren die je met de nek aankijken. Oekraïens spreken in het openbaar is tot een risico geworden.

De verschuiving van grenzeloze sympathie naar scepsis en zelfs afkeer, zie je als in een notendop terug in de pierogi-discussie, die verdrinkt in een politieke saus. ‘Degenen die pierogi ruskie nu ukraińskie noemen, doen precies wat het Kremlin wil. Al sinds eeuwen doet Rusland er alles aan om ervoor te zorgen dat de hele wereld ruskie alleen met Rusland associeert, waarmee dan de verovering van Oekraïne, Belarus en een deel van Polen, als hereniging van alle delen van Ruś kan worden gerechtvaardigd’, aldus een bijdrage op een forum over de culinair-historische strijd. Het kan ook stuk grimmiger, zoals op Prawy.pl, een conservatief-nationalistische nieuwssite: ‘Pierogi ruskie is een zuiver Poolse naam en het gerecht komt uit oer-Poolse gebieden, uit Rood Ruś, ook wel Oost-Galicië geheten, gebieden die de huidige Oekraïners deels hebben ingepikt.’

Het rommelige mengsel van leugens, halve waarheden en verdraaiingen, draagt vaak een duidelijke handtekening: Made in Russia

Russische trollen hadden het kunnen bedenken, want als er iemand belang bij heeft Polen en Oekraïne tegen elkaar op te zetten, dan is het Poetin cum suis. Het regent fake news in de ‘socials’: Oekraïners hoeven maar één dag in Polen te werken voor een Pools pensioen, ze pikken sociale woningen in, ze komen naar Polen voor gratis medische zorg, enzovoorts. Het rommelige mengsel van leugens, halve waarheden en verdraaiingen, draagt vaak een duidelijke handtekening: Made in Russia.

Vooralsnog lijkt de politieke- en militaire steun er niet onder te lijden. De geopolitieke situatie is tenslotte niet veranderd. Het is nog altijd Poolse Staatsraison dat Oekraïne moet standhouden als onafhankelijk land. Sterker nog, de dreiging door Rusland is alleen maar groter geworden. Sinds Russische drones ook op Pools grondgebied neerkwamen, zit de schrik er goed in. Warschau was al een paar jaar bezig zich tot de tanden te bewapenen en nu hebben politici nog meer redenen om tegen elkaar op te bieden wie de meeste schulden maakt om wapentuig te kopen. Het oude materieel van Sovjetmakelij is grotendeels geschonken aan Oekraïne. Aan de grens met Rusland en Belarus verrijst een nieuw IJzeren Gordijn. Geen NAVO-lidstaat dat zo’n hoog percentage van zijn bbp uitgeeft aan defensie.

Negatieve spiraal

Maar ondertussen sijpelt het anti-Oekraïens sentiment in de politiek-culturele kloof die dwars door Polen loopt. Deze tekent zich overal in het Westen af, maar is in weinig landen zo diep en breed als hier. In de strijd tussen identitaire traditionalisten en politici die willen vasthouden aan een liberale democratie, zijn alle grepen zo langzamerhand toegestaan. Die laatsten regeren op dit moment, maar door de nipte overwinning van Karol Nawrocki in de presidentsverkiezingen dit jaar, is de regering-Tusk feitelijk vleugellam geworden. 

Tusks coalitie beschikt niet over de vereiste meerderheid van zestig procent om veto’s van president Nawrocki te overstemmen. En dat betekent: geen cruciale wetgeving, geen inlossing van verkiezingsbeloftes en daarmee groeiende impopulariteit, want de impasse wordt – in strijd met de werkelijkheid – door veel kiezers op het conto van de premier geschreven. Over twee jaar kiezen de Polen een nieuw parlement. Jarosław Kaczyński, leider van het traditionalistische tegenkamp, sorteert voor op een coalitie met de nog rechts-radicalere Konfederacja, een samenraapsel van neofascisten, royalisten, reactionaire katholieken en free marketeers, die als eerste de anti-Oekraïense kaart speelde, inclusief minder of helemaal geen steun voor Kyiv.

Polen heeft al duidelijk gemaakt dat het geen troepen zal leveren aan een eventuele stabiliseringsmacht in Oekraïne

De relatie tussen Warschau en Kyiv is al bekoeld. Onder druk van boerenprotesten bestreed Warschau in Brussel de import van Oekraïense landbouwproducten. Tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen stelde Tusks kandidaat, Rafał Trzaskowski, voor om kinderbijslag te beperken voor Oekraïners. Polen heeft al duidelijk gemaakt dat het geen troepen zal leveren aan een eventuele stabiliseringsmacht in Oekraïne. De troepen zijn nodig om het eigen land te beschermen tegen mogelijke Russische agressie, maar dat is niet de enige reden; het sturen van Poolse jongens zou het anti-Oekraïense sentiment aanwakkeren. 

Met de komst van president Nawrocki wordt de sfeer nog gespannener. De vraag is of de animositeit jegens Oekraïners gevolgen gaat krijgen voor de steun aan Oekraïne. Voorlopig hebben de pierogi ukraińskie hun oude naam in elk geval nog niet terug.