Rusland versterkt zijn digitale greep: zo worden buitenlandse simkaarten geblokkeerd, mobiele netwerken uitgeschakeld en is staatsapp MAX geïntroduceerd. Volgens luitenant-kolonel Peter Schrijver, PhD-onderzoeker aan de Nederlandse Defensieacademie, vervlecht Moskou communicatie steeds meer met toezicht en identiteit.
Een Russische soldaat gebruikt zijn telefoon om een foto te schieten op het Rode Plein in Moskou. Foto: ANP / EPA / MAXIM SHIPENKOV
Begin oktober 2025 voerden Russische telecomproviders een nieuwe regel in: buitenlandse simkaarten die zich voor het eerst registreren op Russische netwerken worden gedurende 24 uur afgesloten van mobiele data- en sms-diensten, hoewel spraakoproepen wel mogelijk blijven.
De maatregel lijkt terug te gaan op een voorstel van de Russische minister Maksut Shadayev van Digitale Ontwikkeling, die in augustus 2025 sprak over een aanvankelijke ‘afkoelperiode’ van vijf uur om te voorkomen dat buitenlandse simkaarten zou worden misbruikt voor de aansturing van Oekraïense drones. Uiteindelijk werd deze periode verlengd tot vierentwintig uur. Hoewel het ministerie geen officiële of juridische bevestiging van de 24-uurs regel heeft gepubliceerd, melden providers als MTS en A1 dat de blokkade sinds oktober wordt toegepast.
De invoering van deze beperking past binnen een bredere strategie om mobiele communicatienetwerken steviger onder overheidscontrole te brengen. Buitenlanders die een Russische simkaart willen activeren moeten zich sinds 2025 registreren in het Unified Biometric System (UBS), een nationale database voor persoonlijke en biometrische gegevens.
Deze veranderingen, mede ingegeven door de oorlog met Oekraïne, roepen bredere vragen op over de mate waarin de Russische staat zeggenschap krijgt over de digitale communicatie van haar burgers en buitenlanders.
Mobiele netwerken en militaire toepassingen
Moskou’s streven naar meer staatscontrole over digitale infrastructuur hangt direct samen met het militaire gebruik ervan. In de Russisch-Oekraïense oorlog vervullen mobiele netwerken een rol die veel verder reikt dan civiele communicatie: ze worden gebruikt voor het monitoren van telefoonverkeer, locatiebepaling en het onderscheppen van gesprekken.
De Oekraïense telecomproviders Kyivstar, Vodafone Ukraine en Lifecell blokkeerden binnen 24 uur na de invasie in februari 2022 alle Russische en Belarussische roaming, waardoor vijandelijke troepen geen verbinding meer konden maken met hun eigen netwerken. Veel Russische militairen grepen daardoor naar geconfisqueerde Oekraïense telefoons, wat hen kwetsbaar maakte voor afluisteren. De Oekraïense veiligheidsdienst (SBU) en de militaire inlichtingendienst (HUR) benutten deze onderschepte gesprekken, waarbij fragmenten soms openbaar werden gemaakt, vooral wanneer die corruptie of wangedrag binnen Russische gelederen onthulden.
Commerciële telecomtechnologie maakt militaire systemen weerbaarder tegen elektronische tegenmaatregelen
Een relatief recente ontwikkeling is dat sommige Russische langeafstandsdrones, zoals de Shahed en Geran, zijn uitgerust met mobiele modems en simkaarten. Via 4G-verbindingen kunnen ze koerscorrecties ontvangen of korte video's doorsturen naar de operator. In neergehaalde exemplaren, waaronder Shahed-varianten, troffen experts commerciële modems aan met simkaarten van Oekraïense providers als Kyivstar. Analyses van Defense Express en de Oekraïense militaire inlichtingendienst HUR tonen aan dat deze techniek verbinding behoudt in gebieden waar satellietnavigatie wordt verstoord. Bovendien stelt ze Russische drone-bestuurders in staat om drones in te zetten tegen doelen die tijdens de vlucht worden ontdekt. Het gebruik van civiele componenten illustreert de dual-use aard van moderne oorlogsvoering: commerciële telecomtechnologie maakt militaire systemen weerbaarder tegen elektronische tegenmaatregelen.
In Oekraïne heeft dit geleid tot discussie of mobiele netwerken tijdens grootschalige aanvallen niet uitgeschakeld moeten worden om daarmee de aansturing van Russische drones via Oekraïense netwerken te voorkomen. Een lastig dilemma, aangezien Oekraïense burgers sterk afhankelijk zijn van hun mobiele telefoons voor informatie over inkomende drones en raketten, die voornamelijk via monitoringsaccounts op Telegram worden gedeeld. Het uitschakelen van mobiel internet zou betekenen dat burgers niet langer tijdig worden geïnformeerd. Bovendien is de mobiele telefoon vaak de enige manier om tijdens aanvallen contact te houden met naasten: is iedereen nog in leven, zijn er gewonden?
Gevolgen voor Russische burgers
In Rusland is het uitschakelen van het netwerk door de overheid geen punt van discussie meer. Sinds mei 2025 onderbreken providers geregeld het mobiele internet in grensregio’s als Belgorod, Brjansk en Koersk, vaak op het moment dat Oekraïense drones worden gesignaleerd. Volgens het digitale monitoringsproject Na Svyazi (‘in contact’) kreeg gedurende de zomer bijna iedere Russische regio te maken met internet- of mobiele datablokkades. Novaya Gazeta Europe bericht dat deze zogenoemde veiligheidsmaatregel een standaardinstrument is geworden voor lokale autoriteiten die onder druk staan om droneaanvallen te voorkomen, ook al is onduidelijk of het uitschakelen van het netwerk daadwerkelijk effect heeft.
Volgens het digitale monitoringsproject Na Svyazi kreeg gedurende de zomer bijna iedere Russische regio te maken met internet- of mobiele datablokkades
Burgerrechtenorganisaties signaleren dat de digitale black-outs inmiddels een terugkerend fenomeen zijn, ook in verafgelegen regio’s waar geen sprake is van een dronedreiging. De frequentie nam toe na de SBU-operatie ‘Spinnenweb’ op 1 juni 2025, toen Oekraïense drones met mobiele verbindingen Russische luchtmachtbases aanvielen. Sindsdien is de maatregel feitelijk geïnstitutionaliseerd als voorzorg, ondanks de economische schade: volgens de Internet Protection Society kan één uur zonder internet regionale economieën tot 750 miljoen roebel (€8,2 miljoen) kosten.
De internetblokkades duren soms maar enkele uren, maar kunnen ook dagen aanhouden. Ze verstoren niet alleen communicatie, maar ook digitaal betalingsverkeer, openbaar vervoer en zelfs luchtalarmmeldingen. Dit alles is mogelijk dankzij de directe toegang die de Russische staat al jaren heeft tot de datanetwerken van telecombedrijven. Met behulp van speciale apparatuur, zoals de zogenoemde Deep Packet Inspection-systemen, kan toezichthouder Roskomnadzor het dataverkeer vertragen, filteren of volledig blokkeren. Deze infrastructuur past in een bredere trend: de blokkade van VPN-diensten en de beperking van VoIP-verkeer via messengerapps zoals Telegram en WhatsApp, waarmee de Russische staat haar grip op digitale communicatie verder verstevigt.
Vergelijking met China
De Russische aanpak vertoont parallellen met die in China, al is het Chinese systeem vaak geavanceerder. Al sinds 2013 verplicht Beijing mobiele gebruikers zich te registreren met hun identiteit en sinds 2019 is ook biometrische verificatie verplicht bij het activeren van een simkaart. Dit zijn maatregelen die officieel fraude en criminaliteit moeten bestrijden, maar die volgens critici de staatscontrole versterken. Grote platforms zoals WeChat en Alipay integreren gezichtsherkenning inmiddels standaard voor betalingen en identiteitsverificatie.
De Chinese overheid houdt het internet streng in de gaten door verschillende technieken toe te passen. Tot het standaardrepertoire van de overheid behoort het blokkeren van westerse websites zodat ze voor Chinese gebruikers niet bereikbaar zijn (netwerkfiltering). Ook passen de Chinese toezichthouders het digitale adresboek van het internet aan, waardoor mensen naar een verkeerde of lege website gaan als ze bijvoorbeeld Google of Wikipedia willen bezoeken (dit wordt DNS-manipulatie genoemd). Bovendien worden alle datastromen gecontroleerd op gevoelige woorden of onderwerpen. Zodra die worden aangetroffen, kan de verbinding worden geblokkeerd. Daarnaast delen of verkopen Chinese technologiebedrijven hun systemen voor digitale controle, vaak via internationale partners, aan andere landen, waardoor deze wijze van internettoezicht wereldwijd steeds meer navolging krijgt.
De ‘dataslurpende’ MAX-app
In Rusland is de controle dan nog niet zo ver gevorderd als in China, maar de overheid neemt wel degelijk stappen om het (mobiele) internet verder te beheersen. De lancering van de app MAX past duidelijk binnen dit patroon van digitalisering onder toezicht. Of alle Russen de app zonder bezwaar zullen installeren, valt echter te betwijfelen.
Wat is MAX?
De oprichting van MAX werd in juni 2025 door de Russische Doema goedgekeurd. Met deze super-app kun je chatten, eten bestellen, video’s kijken en zelfs officiële documenten aanvragen. Critici zeggen dat de app het Kremlin helpt om meer controle te krijgen over het internetgebruik van de Russische bevolking. Ondertussen wordt het functioneren van westerse sociale media diensten zoals YouTube en Facebook en WhatsApp steeds verder bemoeilijkt. Journalist en Ruslandkundige Joost Bosman schreef voor RAAM onlangs een uitgebreide analyse van MAX.
Op het grote Russische, anonieme Telegram-kanaal VChK-OGPU, gespecialiseerd in berichten over inlichtingen- en veiligheidsdiensten, is fel uitgehaald naar het project: ‘De nationale messenger MAX, waarin de Russische autoriteiten proberen om zoveel mogelijk gebruikers zowel vrijwillig als met dwang te lokken, blijkt de belichaming te zijn van alle griezelverhalen die ooit hebben bestaan over surveillance via communicatiemiddelen.’ Het kanaal wordt beheerd door een invloedrijke milblogger die weliswaar loyaal is aan de Russische oorlogsinspanningen, maar ook regelmatig misstanden binnen het veiligheidsapparaat aan de kaak stelt.
Toch zijn de meningen verdeeld. Het prominente pro-Kremlin Telegramkanaal Rybar, dat wordt beheerd door voormalige militaire analisten en doorgaans de officiële lijn van het Russische ministerie van Defensie volgt of zelfs versterkt, meldde dat het inmiddels een eigen profiel op MAX heeft geopend: ‘Een groot deel van de Russische bevolking zal vroeg of laat overstappen op MAX. Daarom hebben wij daar onze duplicaatversie aangemaakt.’
Afbeelding op het Russische Telegramkanaal Rybar bij de aankondiging dat voortaan ook de app MAX gebruikt zal worden voor publicaties. Bron: Telegram
De uiteenlopende reacties laten zien hoe beladen de introductie van MAX is. Voor sommigen vertegenwoordigt de app het symbool van een digitale toekomst waarin gemak en nationale autonomie centraal staan. Voor anderen roept de app zorgen op over surveillance en dataverzameling, mede door de koppeling met overheidsdiensten en betaalfuncties. Hoewel het Kremlin benadrukt dat MAX vooral bedoeld is om de digitale dienstverlening te vereenvoudigen, is de vrees groot dat het systeem zal worden ingezet om burgers te volgen, censureren of sanctioneren. De vergelijking met China’s WeChat blijft hardnekkig terugkomen.
Volgens recente berichtgeving bereid Moskou zich voor om MAX ook op te leggen in de door Rusland bezette gebieden van Oekraïne
Die controle reikt bovendien voorbij de grenzen van Rusland zelf. Volgens recente berichtgeving bereid Moskou zich voor om MAX ook op te leggen in de door Rusland bezette gebieden van Oekraïne, om zo meer grip te krijgen op de informatiestroom. In de bezette delen van Cherson en Zaporizja moeten ambtenaren al hun werkcommunicatie al via MAX laten verlopen, officieel om gevoelige informatie te beschermen. De app, die nauw verbonden is met VKontakte (VK), staat onder directe staatscontrole en beperkt anonimiteit. Oekraïense bronnen melden bovendien dat persoonlijke gegevens via VK-servers naar de veiligheidsdiensten worden doorgestuurd. Zo lijkt de invoering van MAX in bezet gebied vooral een nieuw middel om toezicht uit te breiden en toegang tot onafhankelijke informatie te beperken.
Communicatie als machtsinstrument
Door buitenlandse simkaarten te blokkeren en mobiel internet uit te schakelen, maakt Rusland duidelijk dat mobiele netwerken een steeds belangrijker onderdeel vormen van zijn defensie- en controleapparaat. Wat officieel wordt gepresenteerd als een tijdelijke maatregel tegen Oekraïense droneoperaties past in een bredere verschuiving waarin toegang tot communicatie afhankelijk wordt van identiteit, locatie en politieke context. Twijfelachtig is bovendien of deze blokkade Oekraïense operaties raakt: diensten als de SBU, HUR en Unmanned Systems Forces kunnen eenvoudig overstappen op Russische simkaarten om beperkingen te omzeilen.
De lancering van MAX past binnen dezelfde logica van centralisering en toezicht. Terwijl de app wordt gepresenteerd als instrument van digitale efficiëntie, stellen critici dat de app in de praktijk als een verlengstuk van toegenomen staatscontrole wordt ingezet.
De parallel met China benadrukt dat Rusland geen uitzondering vormt, maar deel uitmaakt van een mondiale trend naar digitale soevereiniteit. Staten behandelen communicatienetwerken steeds vaker als strategische infrastructuur én als middel om de bevolking te controleren. Daarmee komt het idee van mobiele netwerken als onafhankelijke en neutrale nutsvoorzieningen steeds meer onder druk te staan. Of dergelijke maatregelen het regime in Rusland daadwerkelijk helpen bestendigen, is vooralsnog een open vraag.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
