Na jaren van sancties kondigt Belavia, de nationale luchtvaartmaatschappij van Belarus, de ene nieuwe route na de andere aan: Sri Lanka, China en binnenkort Thailand en Tunesië. De opleving valt samen met Amerikaanse sanctieverlichting, en ook Gambia speelt een opvallende rol in Belavia’s comeback, ontdekte Dénis van Vliet.

Belavia Airbus A330-200 bij een gate op de luchthaven, klaar voor een van de langeafstandsvluchten die de Belarussische luchtvaartmaatschappij sinds kort uitvoert. Foto: Belavia

‘Wij gaan lekker uitrusten, zonnen en de zilte zeelucht inademen!’ Twee vrouwen op de luchthaven van Minsk vertelden dit aan televisiezender Mir24. Ze behoorden tot de 281 reizigers die op 28 oktober vanuit Belarus naar Sri Lanka vertrokken. Nooit eerder had een toestel van een Belarussische luchtvaartmaatschappij dat land aangedaan. Vanaf nu biedt Belavia echter wekelijkse vluchten aan naar deze tropische bestemming. Als alles volgens plan verloopt, volgen volgend jaar ook rechtstreekse verbindingen met Thailand, Jordanië en Tunesië.

Die uitbreiding van het routenetwerk leek tot voor kort ondenkbaar. In 2021 balanceerde Belavia op de rand van de afgrond, nadat de EU en andere westerse landen zware sancties instelden. Die volgden op de door het regime afgedwongen landing van een Ryanair-toestel in Minsk, bedoeld om een dissidente journalist te arresteren die onderweg was van Athene naar Vilnius (zie kader). Later werden de maatregelen verder aangescherpt vanwege Belarus’ steun aan Rusland in de oorlog tegen Oekraïne. ‘Ja,’ gaf directeur-generaal Igor Cherginets van Belavia in 2023 toe, ‘we hebben het na de sancties zwaar gehad.’

De Ryanair-kaping en de gevolgen

Belavia had in 2021 haar 25-jarig bestaan moeten vieren, maar dat jaar werd een crisisjaar. President Loekasjenko liet een Ryanair-vlucht in Minsk dwingen te landen, na een valse bommelding en de inzet van een MiG-gevechtsvliegtuig. Het doel was de arrestatie van journalist Raman Pratasevitsj en zijn vriendin Sofia Sapega, onderweg van Athene naar Vilnius. Pratasevitsj was hoofdredacteur van het oppositiemedium Nexta, dat een sleutelrol speelde bij protesten tegen Loekasjenko in 2020.

De kaping en arrestaties veroorzaakten wereldwijde verontwaardiging. De EU, de VS, het VK en landen als Servië en Oekraïne verboden Belavia te landen. Vooral het verlies van Oekraïne was zwaar: sinds de Russische annexatie van de Krim waren er geen directe vluchten tussen Oekraïne en Rusland, maar wel via Belarus, waardoor Belavia een zeldzame luchtbrug vormde. De maatschappij was de op twee na grootste gebruiker van Borispol, de internationale luchthaven nabij Kyiv.

Door weggevallen lijnverbindingen en het opzeggen van leasecontracten door westerse vliegtuigverhuurbedrijven moest Belavia zijn vloot halveren van 29 naar 15 toestellen. Met veel staatssteun bleef de maatschappij overeind.

Pratasevitsj werd veroordeeld tot acht jaar gevangenisstraf wegens terrorisme en het organiseren van massale protesten, maar kwam in 2023 bij gratie vrij. Daarna werkte hij korte tijd als lasser in Minsk; zijn huidige verblijfplaats is onbekend. Zijn vriendin kreeg eveneens gratie en keerde terug naar Rusland. Loekasjenko stelde onlangs dat Pratasevitsj voor de Belarussische inlichtingendiensten zou hebben gewerkt om andere oppositiefiguren te bespioneren. 

Sinds zijn gedwongen terugkeer naar Belarus heeft de voormalig Nexta-hoofdredacteur zich - al dan niet gedwongen - positief uitgelaten over het regime, uitgebreid gecollaboreerd met de autoriteiten en is hij andere Belarussische journalistieke ballingen publiekelijk afgevallen. 

Maar inmiddels heeft Belavia letterlijk en figuurlijk de weg omhoog gevonden. Vorig jaar breidde de maatschappij zelfs haar vloot uit, wat zich vertaalt in de passagierscijfers: Belavia verwacht dit jaar voor het eerst sinds 2020 weer meer dan twee miljoen reizigers te vervoeren. Nog meer goed nieuws voor de maatschappij kwam in september, toen de VS aankondigde enkele sancties tegen Belavia te versoepelen in ruil voor de vrijlating van 52 politieke gevangenen.

Is deze Amerikaanse geste een voorzichtige aanzet om Belarus uit de Russische invloedssfeer te trekken – of juist een zet die Moskou uiteindelijk in de kaart speelt? En hoe wist Belavia eigenlijk zijn vloot uit te breiden met westerse toestellen terwijl er nog ongekend zware sancties van kracht waren?

Feestelijke lancering van de Belavia-vlucht naar Sri Lanka in Minsk. Shobini Gunasekera, de ambassadeur van Sri Lanka in Moskou (midden) en Igor Cherginets, directeur-Generaal van Belavia (rechts) staan tussen de Belavia-crewleden en Sri Lankaanse dansers. Foto: Ambassade van Sri Lanka in Moskou

De Russische connectie en nieuwe kansen

De deal tussen de VS en Belarus was nog maar net beklonken of de Russische transportdeskundige Aleksej Tjoezov rook al kansen: Minsk zou kunnen uitgroeien tot een mondiale luchtvaarthub. Russische reizigers zouden daarvan profiteren, omdat zij door de sancties tegen Rusland vaak via Istanboel naar Europa moeten reizen. Sergej Glazjev, minister voor Integratie binnen de Unie­staat (de alliantie tussen Rusland en Belarus), opperde zelfs de aanleg van een hogesnelheidslijn tussen beide hoofdsteden.

Het idee van Minsk als vliegknooppunt ligt echter mijlenver van de realiteit en is ook niet het doel dat de Verenigde Staten met de sanctieverlichting zeggen na te streven. De versoepeling betekent concreet dat Belavia opnieuw officiële Boeing-onderdelen mag importeren en haar Boeing-vloot mag laten onderhouden door Amerikaanse bedrijven. Van de negentien toestellen van Belavia zijn er tien Boeings; voor acht daarvan mag de maatschappij weer bij de Amerikanen aankloppen voor onderhoud en onderdelen. Dat was sinds 2021 niet meer mogelijk.

Belavia mag deze Boeings niet inzetten voor vluchten naar Rusland, Iran, Syrië, Cuba, Noord-Korea of door Rusland bezette delen van Oekraïne

Aan deze sanctieverlichting hebben de Amerikanen echter een duidelijke voorwaarde verbonden: Belavia mag deze Boeings niet inzetten voor vluchten naar Rusland, Iran, Syrië, Cuba, Noord-Korea of door Rusland bezette delen van Oekraïne. De facto betekent dit dat Belavia minder toestellen kan inzetten op routes naar Rusland. Buiten deze gebieden kan de maatschappij de Boeings wel gebruiken, maar Europese hoofdsteden blijven onbereikbaar: de Europese Unie weigert Belavia nog altijd toegang tot haar luchtruim.

Een Belavia Boeing 737 op de startbaan van de Nationale Luchthaven Minsk, met de futuristische terminal op de achtergrond. Foto: Nationale Luchthaven Minsk

‘Misleidend’ 

Dat besef lijkt inmiddels ook in Belarus en Rusland te zijn doorgedrongen, want het aanvankelijke enthousiasme over de sanctieverlichting is flink getemperd. De Belarussische president Aleksandr Loekasjenko sprak van een ‘voorzichtige opening’. De Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, noemde de Amerikaanse concessie ‘misleidend’. ‘In werkelijkheid gaat het om een zeer beperkte uitzondering binnen het bestaande sanctieregime,’ zei hij begin november op een forum in Minsk.

Maar net zoals de dagdromen over Minsk als mondiale luchtvaarthub overdreven waren, is ook de suggestie dat de Amerikaanse maatregel niets verandert, onterecht. Belavia kan de Boeings nu weer inzetten zonder het risico, zoals bij Russische maatschappijen, toestellen te moeten 'kannibaliseren' om een ander in de lucht te houden. Dit vergroot de continuïteit en maakt het mogelijk dat de maatschappij regelmatiger vliegt, met minder annuleringen en vertragingen.

Belavia kan de Boeings nu weer inzetten zonder het risico, zoals bij Russische maatschappijen, toestellen te moeten 'kannibaliseren' om een ander in de lucht te houden

Het feit dat Belavia’s Boeings niet langer van en naar Rusland mogen vliegen, zal de passagiersstroom tussen beide landen nauwelijks beïnvloeden. Momenteel onderhouden vijftien Russische regio’s rechtstreekse verbindingen met steden in Belarus, goed voor meer dan 140 vluchten per week, vaak uitgevoerd door Russische luchtvaartmaatschappijen.

Belavia als maatschappij voor verre reizen

De van de zwarte lijst gehaalde Boeings lenen zich niet voor zeer verre vluchten: het gaat vooral om 737‑300’s en 737‑800’s, geschikt voor intra-continentale of regionale intercontinentale vluchten van maximaal 4800 tot 5600 kilometer. Voor verre bestemmingen heeft Belavia vorig jaar drie andere toestellen op de kop getikt, waarmee niet alleen de lijnvluchten naar Sri Lanka worden verzorgd, maar ook die naar nog een andere nieuwe bestemming: Hainan Island in China, waar zich een groot toeristenresort bevindt. 

Die route werd gelanceerd op 8 oktober en was met een vliegduur van 10,5 uur de eerste echte langeafstandsvlucht in de geschiedenis van de maatschappij. De toestellen die Belavia hiervoor gebruikt, zijn van het Europese Airbus – en die zijn via een zeer creatieve route in Minsk beland. Airbus levert namelijk al sinds augustus 2021 niet meer aan Belarus. Toch verschenen in de zomer van 2024 drie oude Airbus A330-200’s op de luchthaven van Minsk. 

Een strand in Sanya, op Hainan Island, China. Deze populaire bestemming met zijn milde tropische klimaat en witte stranden is sinds kort bereikbaar met een directe vlucht van Belavia vanuit Minsk. Foto: Pexels / James Wheeler

Deze toestellen, oorspronkelijk gebouwd voor luchtvaartmaatschappij Emirates en later gevlogen door de ter ziele gegane Turkse maatschappij Onur Air, waren gestald in het Midden-Oosten. Een halfjaar voor de overdracht aan Belavia werden ze geregistreerd in Gambia, op naam van Magic Air – een bedrijf waarover nauwelijks iets bekend is.

Deze constructie met het Gambiaanse ‘schijnbedrijf’ Magic Air was doelbewust opgezet om de sancties te omzeilen. De drie A330’s verkeerden overigens in matige staat. Ze zijn gemiddeld meer dan 23 jaar oud en hadden uitgebreid onderhoud nodig. Dat betekende een forse uitdaging voor Belavia, dat nog nooit Airbus-toestellen had geëxploiteerd. Technisch personeel moest worden omgeschoold, met hulp van de Russische partnermaatschappij Aeroflot. Twee van de drie A330’s zijn inmiddels in gebruik; de derde volgt naar verwachting in 2026.

De vrees voor doorsluizing naar Rusland

Dan blijft de vraag: wat gaat Belavia doen met de Boeings? Een rapport van de Nationale Statistische Commissie van de Republiek Belarus – het ‘Belarussische CBS’ – laat zien dat bestemmingen buiten de voormalige Sovjet-Unie in trek zijn bij inwoners van het land. In 2024 maakten Belarussen ongeveer 4,7 miljoen uitgaande reizen, waarvan ruim 2,6 miljoen naar zulke landen. Het gaat dan om Turkije, Egypte en Dubai, waarbij vooral de eerste twee goed binnen het bereik liggen van Belavia’s Boeing-vloot met beperkte actieradius.  

Maar of die acht Boeings echt alleen maar worden ingezet voor vakantievluchten, betwijfelen critici. Na de deal opperde de Belarussische oppositieleider Sviatlana Tsichanouskaja al dat de sanctieverlichting juist Rusland in de kaart kan spelen, omdat dat land Belarus onder druk kan zetten om Amerikaanse onderdelen af te staan voor Russische vliegtuigen.

Met de acht niet-gesanctioneerde Boeings beschikt Belavia potentieel over een catalogus waarmee Rusland onderdelen kan shoppen in de VS

Kamil Kłysiński, expert van het Centrum voor Oost-Europese Studies (OSW) in Warschau, gaat daarin mee. ‘Belarus heeft vaker gefungeerd als doorvoerland om sancties te omzeilen en zo goederen en technologie naar Rusland te sluizen’, zegt hij tegenover de Poolse nieuwssite Wydarzenia  Dat Loekasjenko instemde met een deal die op papier nadelig is voor Rusland – de toestellen mogen immers niet naar dat land vliegen – ziet Kłysiński als een aanwijzing daarvoor. ‘Aangezien hij van Rusland afhankelijk is, kan hij onmogelijk een eigen, onafhankelijke koers varen. Wat we zien, is dus een zorgvuldig geregisseerd toneelstuk.’ 

Ook de Oekraïense luchtvaartexpert Anatoliy Khrapchynskyi deelt die visie. ‘Russische vliegtuigen worden momenteel al in Belarus onderhouden, zowel militaire als civiele,’ laat hij weten aan de Oekraïense nieuwssite Liga.net. ‘Via Belavia zouden onderdelen voor Russische toestellen kunnen worden besteld en vervolgens als eigen reparaties worden opgegeven.’ 

Met andere woorden: met de acht niet-gesanctioneerde Boeings beschikt Belavia potentieel over een catalogus waarmee Rusland onderdelen kan shoppen in de VS.

Dénis van Vliet

Journalist

Dénis van Vliet is journalist. Hij volgt de ontwikkelingen in de (voormalige) Sovjet-Unie en Rusland al sinds zijn jeugd.

‘Doe het onmiddellijk!’

De Verenigde Staten verdedigen het aanhalen van de banden met Belarus juist als een poging het land los te wrikken uit de Russische invloedssfeer. Vooral Trump was gecharmeerd van het idee om sancties tegen Belavia te verzachten in ruil voor de vrijlating van politieke gevangenen. ‘Ik had een ontmoeting met Trump hierover… en hij zei: doe het onmiddellijk!’, aldus de Amerikaanse gezant John Coale, die de deal met Loekasjenko uitonderhandelde, tegenover de Financial Times. ‘We willen de bilaterale betrekkingen heel graag normaliseren, en we zijn bereid alles te doen om die normalisatie te realiseren.’

‘We willen de bilaterale betrekkingen [met Belarus] heel graag normaliseren, en we zijn bereid alles te doen om die normalisatie te realiseren’

Bovendien zouden Amerikaanse functionarissen hun Belarussische collega’s op het hart hebben gedrukt dat de versoepeling van de sancties tegen Belavia absoluut niet als achterdeur mag worden gebruikt om de sancties tegen Rusland te omzeilen. ‘Maar,’ vraagt het Business & Human Rights Resource Centre, een onafhankelijke internationale non-profitorganisatie die zich richt op mensenrechtenkwesties in relatie tot het bedrijfsleven, ‘het is onduidelijk hoe dit in de praktijk zal worden gehandhaafd.’

Hoewel er nog geen bewijs is dat Belavia namens Rusland onderdelen bij de Amerikanen heeft besteld, concludeert de Zwitserse vaksite Ch-Aviation dat de maatschappij sinds de versoepeling al minstens één keer met een Boeing naar Rusland is gevlogen terwijl dat eigenlijk niet mocht. Die informatie werd achterhaald aan de hand van ADS-B-signalen, de automatische vliegtuigvolgsystemen die in de civiele luchtvaart worden gebruikt.

‘Snel weer thuis’

Maar de machtsdans tussen Rusland, de VS en Belarus gaat voorbij aan de meeste vliegtuigpassagiers. De opleving van de nationale luchtvaartmaatschappij Belavia uit Belarus wordt door de meesten van hen vooral gezien als een manier om een verre reis te maken zonder eerst via Moskou of Sint-Petersburg te moeten reizen. Of zoals een andere passagier op de vlucht naar Sri-Lanka in de reportage van Mir24 zei: ‘Heel handig. Rechtstreeks vanuit Minsk, geen problemen. Je vertrekt en bent snel weer thuis.’