Aan de grens met Litouwen koos de vrijgelaten oppositieleider Nikolaj Statkevitsj niet voor vrijheid in ballingschap, maar voor terugkeer naar Belarus – en daarmee hoogstwaarschijnlijk naar de gevangenis. Zijn dramatische weigering te vluchten maakt hem tot symbool van verzet, maar legt tegelijk de verdeeldheid binnen de oppositie én de kwetsbaarheid van westerse deals met Belarus bloot, ziet Dénis van Vliet.

Nikolaj Statkevitsj op de grens tussen Belarus en Litouwen, 11 september: hij weigert de EU in te vluchten en keert terug naar Belarus om te blijven strijden voor vrijheid. Foto: Franak Viačorka / Screenshot State Border Committee of the Republic of Belarus

Het was een opmerkelijk tafereel, die woensdagochtend 11 september aan de grens tussen Belarus en Litouwen. Nog voordat de bus vol vrijgelaten gevangenen tot stilstand kwam, trapte Nikolaj Statkevitsj (69) de deur open. In de 'neutrale zone' tussen beide landen ging hij op een stenen muur zitten, met zijn rug naar de EU-grens en zijn blik vooruit. Vervolgens liep hij terug Belarus in. Zijn boodschap was glashelder: niet vluchten naar het Westen, maar in eigen land blijven om te strijden voor vrijheid.

Sindsdien is hij niet meer gezien. Volgens de oppositiekrant Nasha Niva wordt hij vastgehouden in de beruchte strafkolonie van Hlybokaje, in het noorden van Belarus. Zal Statkevitsj met dit gebaar uitgroeien tot de ultieme martelaar van het regime van de onvrij verkozen president Aleksandr Loekasjenko? En wat zegt dit over de zogenoemde Trump-methode, waarbij Belarus sanctieverlichting in het vooruitzicht krijgt in ruil voor het vrijlaten van politieke gevangenen? Die deal werd, met persoonlijke betrokkenheid van de Amerikaanse president, opgetuigd in de hoop dat Minsk zich met zulke prikkels langzaam loswrikt van Moskou.

Dénis van Vliet

Journalist

Dénis van Vliet is journalist. Hij volgt de ontwikkelingen in de (voormalige) Sovjet-Unie en Rusland al sinds zijn jeugd.

Verdeelde reacties in de oppositie

In het Westen is Statkevitsj misschien minder bekend dan Sviatlana Tsichanouskaja en haar man Siarhei Tsichanouski, maar zijn strijd tegen het regime begon al toen zij nog kinderen waren. Hij zat meerdere keren gevangen en was in het voorjaar van 2020, toen massale protesten tegen Loekasjenko uitbraken, een van de eersten die werd opgepakt. Na anderhalf jaar voorarrest verscheen hij in december 2021 in een monsterproces tegen oppositieleiders, waar hij veertien jaar strafkamp kreeg.

Dat hij tot de 52 gevangenen behoorde die naar Litouwen werden gebracht, zorgde aanvankelijk voor vreugde in oppositiekringen. "Dit is een geluksmoment!", schreef bijvoorbeeld Natalja Radzina van de oppositiewebsite Charter97, eraan toevoegend dat er al bijna twee jaar niets van hem was vernomen. Maar over zijn weigering de grens over te steken, reageerde diezelfde oppositie verdeeld.

De strijd van Statkevitsj tegen het regime begon al toen de Tichanovski's nog kinderen waren

Tot de critici behoort Siarhei Tsichanouski, de blogger die in 2020 presidentskandidaat wilde worden, maar nog vóór de verkiezingen werd gearresteerd en tot achttien jaar cel werd veroordeeld. Zijn vrouw Sviatlana nam zijn rol over, maar moest uiteindelijk uitwijken naar het buitenland toen ook zij het doelwit werd van repressie. In juni kwam Tsichanouski zelf vrij, eveneens via een Amerikaanse deal.

Tegenover het YouTube-kanaal Strana dlya zhizn (‘Een land om in te leven’) uitte hij zijn ongenoegen over de stap van Statkevitsj: ‘Ik ben een beetje boos op hem. [...] Ik weet wat hij kan, hoe hard we hem hier nodig hebben, hoezeer hij onze strijd zou kunnen helpen. En persoonlijk vind ik dat hij daar nu minder nuttig zal zijn. Hier hebben we hem harder nodig.’

Oktoberlezing door Sviatlana Tsichanouskaja

Belarus staat centraal in de negende Oktoberlezing van RAAM, die op 17 oktober aanstaande plaatsvindt in de Rode Hoed in Amsterdam. Sviatlana Tsichanouskaja gaat in haar lezing in op de Belarussische strijd tegen dictatuur in een door oorlog verscheurde regio. Koop uw tickets bij de Rode Hoed. Tsichanouskaja is net als Statkevitsj een voormalig uitdager van Loekasjenko in presidentiële verkiezingen.

Volgens Siarhei Sparysj, een andere opposant die vorige week wél de grens met Litouwen overstak, moet de voltallige oppositie zich juist achter Statkevitsj scharen. ‘Er kan geen natie bestaan zonder een leider in eigen land. Nelson Mandela kon geen leider van het Zuid-Afrikaanse volk zijn vanuit ballingschap. Helaas moeten we erkennen dat er op zijn minst een moreel leider aanwezig moet zijn’, zei hij kort na zijn vrijlating.

Tussen heldendom en verdeeldheid

De Britse historicus en publicist Mark Almond plaatst Statkevitsj in een rijtje met Maria Kalesnikava en Aleksej Navalny. Kalesnikava, een sleutelfiguur tijdens de Belarussische protesten in 2020, verscheurde haar paspoort om te voorkomen dat ze gedwongen werd uitgezet en verdween sindsdien in het gevangenissysteem. Navalny was de bekendste Russische oppositieleider. Hij werd in 2020 tijdens een binnenlandse vlucht vergiftigd met het zenuwgif novitsjok, herstelde na behandeling in Duitsland en keerde vrijwillig terug naar zijn land. Daar werd hij gevangengezet en overleed hij uiteindelijk in een Russische strafkolonie.

Volgens Almond verklaart dit ook de verdeeldheid binnen de Belarussische oppositie. ‘De beslissing van Statkevitsj om ballingschap te weigeren geeft de oppositie een heldhaftige figuur in eigen land, maar stelt de leiding in ballingschap tegelijkertijd voor een dilemma: hun aanspraken om de 'legitieme' regering van Belarus te zijn worden niet alleen door Loekasjenko ontkend, maar dreigen ook overschaduwd te worden door de dissident thuis, ongeacht zijn intenties.’

De vrouw van Statkevitsj moest via het nieuws vernemen van de vrijlating van haar man

Op wiens steun Statkevitsj in ieder geval kan rekenen, is die van zijn vrouw Marina Adamovitsj, die nog altijd in Belarus woont en na de protesten in 2020 zelf enige tijd gevangen zat. In een interview met de Russische oppossitiekrant Novaja Gazeta zei ze maandag uit het nieuws te moeten vernemen van de vrijlating van haar man. Het verbaasde haar niets dat hij uiteindelijk niet de grens over wilde. ‘Voor hem weegt niets zwaarder dan Belarus’, zei ze maandag. Ze heeft haar man al bijna drie jaar niet gesproken, en miste een oproep van hem toen hij bij de grens met Litouwen stond.

Adamovitsj haalt uit naar de oppositie die de keuze van Statkevitsj bekritiseert. ‘Ze zeggen dat hij in Litouwen meer had kunnen betekenen. Maar kijk naar het halve miljoen Belarussen dat al vertrokken is; zij hebben Belarus zo geholpen dat er inmiddels appelbomen op Mars bloeien.’ Die beeldspraak komt uit een oud Sovjet-liedje waarin werd voorspeld dat de Sovjet-Unie zelfs Mars bewoonbaar zou maken, en wordt tegenwoordig gebruikt om loze beloften of verwachtingen belachelijk te maken.

Nikolaj Statkevitsj en zijn vrouw Marina Adamovitsj in gelukkiger tijden. Foto: Narodnaja Gromada

Van legerofficier tot dissident

Binnen de Belarussische oppositie is Statkevitsj, zoon van een lerarenstel uit een dorp in de buurt van Minsk, altijd al een geval apart geweest. In tegenstelling tot veel andere oppositieleden probeerde hij via de sociaaldemocratische partij Narodnaja Gromada lange tijd via het parlement veranderingen af te dwingen, terwijl de meeste andere echte oppositiepartijen verkiezingen al boycotten sinds Loekasjenko in 1994 president werd.

‘We moeten ons oefenen in de strijd met de macht, in het campagnevoeren. Wat voor keuze geven we anders aan de kiezers?’, zei hij in 2000 tegenover Trouw, toen hij – tevergeefs – een gooi deed naar zetels in het parlement. In 2004 lukte het hem opnieuw niet, waarna zijn partij verboden werd. Wel deed hij nog een keer mee aan presidentsverkiezingen, in 2010.

De wortels van Statkevitsj liggen in het leger. In de Sovjet-Unie diende hij als luitenant-kolonel bij de luchtverdediging. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vervolgde hij zijn loopbaan als docent aan de Hogere Militaire Ingenieursschool in Minsk, waar hij promoveerde en meer dan zestig wetenschappelijke artikelen publiceerde.

Zijn militaire carrière eindigde abrupt in 1993, toen hij zich verzette tegen Belarus’ deelname aan een defensieverdrag dat het land kon verplichten mee te vechten in buitenlandse conflicten. Zo’n verdrag zou de soevereiniteit ondermijnen en het land binden aan verplichtingen van grote broer Rusland die niets met de eigen veiligheid te maken hadden.

Belarus bevond zich destijds in een politieke overgangsfase. De macht lag nog grotendeels bij de Opperste Sovjet, een erfenis uit de Sovjetstructuren, die echter wel toeliet dat tegenkrachten zich konden organiseren. Hervormers en conservatieven stonden in die tijd lijnrecht tegenover elkaar. In dat spanningsveld balanceerde het land tussen het opbouwen van een nieuwe staat en het vasthouden aan oude machtsstructuren – een dynamiek die in 1994 uitmondde in de verkiezing van Aleksandr Loekasjenko als eerste president van Belarus.

Herhaald verzet en gevangenisstraffen

Statkevitsj heeft meermaals gevangengezeten voor zijn activisme. De eerste keer was in 1996, toen hij zich verzette tegen de grondwetswijziging waarmee Loekasjenko aanzienlijk meer macht naar zich toetrok. Hij organiseerde toen massale protesten in Minsk en kreeg tweemaal een korte celstraf. In 2005 werd hij na een demonstratie tegen verkiezingsfraude veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf, waarvan hij er twee uitzat. In 2010 werd hij opnieuw opgepakt na protesten tegen de volgens hem – en waarnemers – vervalste presidentsverkiezingen, en kreeg hij zes jaar cel.

Over zijn motieven zei hij in 2015 tegenover het Russische oppositieplatform Meduza: ‘Ik ben zo iemand: als ik ergens kennis van heb en er ontevreden over ben, dan móét ik het veranderen.’ Die mogelijkheid greep hij ook weer aan in 2020, toen in zijn land protesten op gang kwamen tegen Loekasjenko.

Dooi tussen Minsk en Washington

Hoewel nog onduidelijk is wat het lot van Statkevitsj zal zijn – mogelijk verdwijnt hij opnieuw jarenlang van de radar – roept zijn weigering in ballingschap te gaan ook vragen op over de manier waarop de Verenigde Staten sinds het aantreden van Trump in februari de relatie met Belarus proberen te ontdooien. Nog geen maand na de inauguratie van de Republikein reisde er een hoge delegatie naar Belarus, voor het eerst in vijf jaar. Het resulteerde in de vrijlating van drie gevangenen.

Chris Smith, een gezant van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, presenteerde het tegenover westerse collega-diplomaten als een manier om Belarus los te wrikken van Rusland: door het land weer langzaam bij de internationale gemeenschap te betrekken en sancties op te heffen, zou Loekasjenko wellicht milder worden. In juni bezocht Trumps Oost-Europa-gezant Keith Kellogg het land, waarop opnieuw veertien gevangenen werden vrijgelaten, onder wie Tsichanouski.

Door Belarus langzaam bij de internationale gemeenschap te betrekken, zou Loekasjenko wellicht milder worden

De betrekkingen tussen de twee landen zijn inmiddels zó verbeterd dat de VS overwegen hun in 2008 gesloten ambassade in Minsk te heropenen. Voorafgaand aan de laatste gevangenenruil beloofden de Amerikanen sancties te verlichten, onder meer in de luchtvaartsector. Een hoge functionaris van Trump, John Coale, kreeg een cadeautje mee voor de president van zijn land: een paar manchetknopen met daarop de afbeelding van het Witte Huis en een brief aan first lady Melania Trump.

Ook droeg Loekasjenko via Coale warme woorden over aan zijn Amerikaanse collega. ‘Hoe banaal het misschien ook mag klinken, ik wil uw president bedanken – niet omdat ik hem wil vleien, dat ligt niet in mijn aard – maar voor de inspanningen die hij levert voor de vrede, vooral in onze regio.’

Nieuwe gevangenen

En hoewel er door de inspanningen van Trump inderdaad politieke gevangenen zijn vrijgelaten, zitten er nog altijd veel vast in Belarus. Volgens Viasna, de oudste mensenrechtenorganisatie van het land, gaat het om zo’n 1.100. Daar komen ook nog regelmatig nieuwe bij, zoals in juli – kort na de vrijlating van Tsichanouski – de blogger Ivan Morozov. Hij had eerder al een celstraf van anderhalf jaar uitgezeten voor zijn rol in de protesten van 2020. 

Ook duiken er geregeld verhalen op van mensonterende toestanden in Belarussische strafkampen. Zo vertelde Ivan Doebski, een van de opposanten die vorige week vrijkwam, dat hij met een scheermesje een tattoo van Pahonia (een historisch wapen en symbool dat sterk verbonden is met de geschiedenis van Belarus) van zijn arm moest snijden.

‘Loekasjenko is een dwangmatige leugenaar’

Andrei Sannikov, die in de jaren negentig kortstondig minister van Buitenlandse Zaken van Belarus was en na een conflict met Loekasjenko in de gevangenis belandde om vervolgens na een pardon uit te wijken naar het Verenigd Koninkrijk, ziet in de zaak rond Statkevitsj vooral het bewijs dat Loekasjenko een ‘dwangmatige leugenaar’ is. ‘Deze keer heeft hij Trump misleid’, zo schrijft hij op X. ‘Statkevitsj, die volgens de belofte aan president Trump zou worden vrijgelaten, stond erop in zijn eigen land, Belarus, te blijven. Maar hij verdween.’