Terwijl de Russische oorlogsmachine in Oekraïne door blijft draaien, is Europa begonnen zich in rap tempo te bewapenen, uit angst voor een mogelijke Russische aanval op de NAVO. In zo'n scenario wordt meestal gekeken naar de Baltische staten, die worden gezien als eerste 'prooi' voor het Kremlin en al langer lijden onder hybride oorlogvoering door Rusland. Jeroen Bult sprak voor RAAM met Gabrielius Landsbergis, politiek commentator en voormalig minister van Buitenlandse Zaken van Litouwen.

Gabrielius Landsbergis. © Mindaugas Mikulėnas (CC BY-SA 4.0)

Litouwen lijkt van alle kanten te worden belaagd, zelfs van binnenuit. Rusland laat zich in Oekraïne onverminderd van zijn agressieve kant zien en vormt in toenemende mate een bedreiging voor de (noord-)oostflank van de NAVO. Belarus heeft zich in een hybride oorlog tegen Litouwen gestort, door ballonnen met smokkelwaar op het buurland los te laten die met enige regelmaat het vliegverkeer verlammen. En de Verenigde Staten – in Litouwen en de andere Baltische landen lang bewierookt als een onmisbare bondgenoot – distantiëren zich in ijltempo van Europa. Tot overmaat van ramp bevindt Litouwen zelf zich in een politieke crisis.

Gabrielius Landsbergis was vier jaar (2020-2024) minister van Buitenlandse Zaken van Litouwen. Hij stelde zich binnen de EU op als hardliner voor steun aan Oekraïne en het onder druk zetten van het Poetin-regime en ontpopte zich met zijn heldere standpunten tot wereldwijd veelgevraagd politiek commentator. Landsbergis maakt zich grote zorgen, maar weigert de moed te verliezen.

Oekraïne is in een 'perfecte storm' beland. Aan het front houdt het, met de winter voor de deur ternauwernood stand, de Verenigde Staten proberen Oekraïne een ongunstige vredesregeling met Rusland op te dringen en de rechterhand van president Zelensky moest onlangs opstappen vanwege een grootschalige corruptie-affaire. Hoe schat u de stand van zaken in?

'Er bestaat een verschil tussen hoe wij in het Westen de situatie in Oekraïne inschatten en hoe de Oekraïners zelf dat doen. Wij "beoordelen" aan een stuk door, vaak op het pessimistische af. Maar als ik met Oekraïense collega’s praat, rijst een ander beeld. Het land houdt na bijna vier jaar oorlog nog altijd stand. Iedere oorlogswinter is tot dusverre moeilijk geweest. De corruptie wordt nu tenminste aangepakt. De positie van de huidige regering in de Verenigde Staten is op zich ook niet nieuw. Trump zei voor de presidentsverkiezingen al dat hij de oorlog "binnen 24 uur" zou beëindigen. De opstelling van de Amerikanen vloeit daar in zekere zin uit voort.'

Stel dat Trump zijn zin krijgt en er zo’n vredesregeling komt: hoe schadelijk zou dat zijn voor de Baltische landen? Zal Rusland de ‘vrijgekomen’ troepen vervolgens naar hun oostgrenzen overbrengen om druk uit te oefenen – of erger? Generaal Herem, oud-bevelhebber van de Estse strijdkrachten zei onlangs dat als de strijd in Oekraïne stopt, Rusland ‘binnen enkele maanden’ gereed kan zijn voor een aanval op de Baltische landen.

'Helaas valt niets uit te sluiten. Maar zelfs al komt er een bestand of wat voor regeling dan ook, dan nog kan Rusland onmogelijk al zijn troepen weghalen uit Oekraïne. Sterker nog: het zal een aanzienlijke militaire aanwezigheid langs de frontlinie, mocht dat de bestandslijn worden, op peil moeten houden – Rusland vertrouwt de Oekraïners niet en vice versa. De strijd kan elk moment weer oplaaien. Dat is trouwens al eerder gebleken, na het sluiten van de zogeheten ‘Minsk-1’- en ‘Minsk-2’-bestanden, in 2014 en 2015. En met paniekzaaien schieten we niets op: de NAVO moet gewoon doorgaan met het verstevigen van de oostflank.'

Wie is Gabrielius Landsbergis?

Gabrielius Landsbergis (1982) stamt uit een prominente Litouwse familie van intellectuelen en cultuurdragers. Zijn grootvader Vytautas, volgens sommigen de grootste kwelgeest van Sovjetleider Gorbatsjov, ging voorop in het streven naar het herstel van de nationale onafhankelijkheid van het door de Sovjet-Unie bezette (1940/1944-1991) Litouwen en werd het eerste staatshoofd van Litouwen na het herstel van die onafhankelijkheid in 1990. Vader Vytautas is een bekende kinderboekenschrijver en film- en toneelregisseur.

Landsbergis studeerde in 2005 af in de politicologie aan de Universiteit van Vilnius. Vervolgens was hij werkzaam op het ministerie van Buitenlandse Zaken, de kanselarij van de president, de ambassade in Brussel en de regeringskanselarij. Hij werd in 2015 voorzitter van de conservatieve Vaderlandunie (TS LKD) en werd in 2016 lid van de Seimas, het parlement van Litouwen. Landsbergis geldt als een vertegenwoordiger van de liberale vleugel van de partij. Van december 2020 tot december 2024 diende hij als minister van Buitenlandse Zaken van de centrumrechtse regering-Šimonytė. Zijn ministerschap stond vooral in het teken van de oorlog in Oekraïne, de oplopende spanningen met Belarus (repressie, vluchtelingencrisis) en de verzuurde relatie met China, dat Litouwens hechte banden met Taiwan niet bepaald kan waarderen.

Na zijn ministerschap vertrok Landsbergis uit de politiek. Hij is tegenwoordig onder meer adviseur van de jaarlijkse Veiligheidsconferentie in München, visiting fellow aan de Standford University en maker van The Escalation Podcast. Bovenal is hij een gewild politiek analist (CNN, Politico, The New York Times) en spreker.

Rusland en zijn vazalstaat Belarus voeren al een hybride oorlog tegen Europa, die dit jaar sterk is geïntensiveerd. Litouwen heeft te maken gekregen met drones en ballonnen, met gesmokkelde sigaretten, uit Belarus. Het vliegverkeer van en naar hoofdstad Vilnius wordt continu ontregeld. De regering heeft de noodtoestand afgekondigd, maar volgens bevelhebber der strijdkrachten Vaikšnoras valt er niet veel uit te richten tegen die ballonnen. Wat zou er moeten gebeuren?

'De smokkelballonnen zijn zeker geen recent fenomeen, maar het begon ooit als iets kleinschaligs, als iets relatief onschuldigs. Nu is hun komst bijna aan de orde van de dag en dat is geen toeval: hun inzet is uitgegroeid tot een ware hybride operatie. Het telkens platleggen van het vliegverkeer in een ander land is natuurlijk ook pure symboliek: met de beschikking over en het gebruik van een eigen vliegveld, in dit geval dat van Vilnius, wordt ook de nationale soevereiniteit tot uitdrukking gebracht. In die zin is de afhankelijkheid van de grillen van het Belarussische regime buitengewoon vernederend. Het initiatief ligt momenteel bij Loekasjenko. Hij is veel te veel aan zet en kan ook allerlei eisen gaan stellen. Als we zelf niets doen en achter de feiten blijven aanrennen, moeten we daar straks nog aan voldoen ook. Dus we moeten wel degelijk naar een oplossing zoeken, wat dat betreft ben ik het niet eens met Vaikšnoras. En kijk eens naar het vliegveld van Tel Aviv. Israël heeft al jaren te maken met allerlei hinderlijke aanvallen van buitenaf en het vliegverkeer gaat ook gewoon door.'

De VS zoeken juist toenadering tot het regime van Loekasjenko. Hoe wenselijk is dat en zal het de aanpak van de hybride oorlogvoering bemoeilijken?

De Amerikaanse toenaderingspogingen tot het regime in Minsk vormen een potentiële bron van spanning met de bondgenoten. Voor Litouwen komt het extra ongelegen, omdat Loekasjenko onze vrachtwagenchauffeurs gijzelt [sinds het sluiten van de grens door Litouwen, bij wijze van reactie op het ‘ballonnenoffensief’, staan tientallen Litouwse vrachtauto’s vast aan de Belarussische kant van de grens, JB].

'Trump zocht ook toenadering tot het bewind van Maduro in Venezuela; we weten hoe dat is afgelopen'

'Het levert een vreemde situatie op: enerzijds zoekt Litouwen steun bij de Europese Unie, voor sancties, anderzijds komt Trump met deze zet die de eenheid ondermijnt. Natuurlijk is het op zich positief dat er, als gevolg van het hernieuwde Amerikaanse contact met Belarus, politieke gevangenen worden vrijgelaten, maar tegelijkertijd arresteert het regime weer andere mensen. Overigens probeerde Trump dit jaar, aan het begin van zijn tweede ambtstermijn, ook enige toenadering te zoeken tot het bewind van Maduro in Venezuela. We weten inmiddels hoe dat is afgelopen.'

Een kwestie die Litouwen, maar ook Estland, Letland en Polen, reeds maanden bezighoudt, is de mogelijke afbouw van het aantal Amerikaanse manschappen in het oostelijke deel van Europa. Hun aanwezigheid daar geldt als het ultieme middel om Rusland af te schrikken. Vooralsnog lijken de Baltische landen de dans te ontspringen en de Amerikaanse Senaat trok onlangs zelfs 350 miljoen dollar per jaar (2026-2028) uit voor militaire bijstand, in het kader van het Baltic Security Initiative. Moeten de drie republieken zich desondanks ook niet stilaan gaan voorbereiden op een vertrek van de Amerikanen? En hoe dramatisch zou zo’n aftocht zijn voor hun veiligheid?

'De Baltische landen hebben inderdaad geluk gehad – maar voor hoelang? Ik zie hier vooral twee problemen. Ten eerste is het besluitvormingsproces in Washington nogal onoverzichtelijk geworden, het schiet alle kanten op. Ten tweede, en dat is misschien wel het grootste probleem, kijken niet alleen wij naar zo’n mogelijke terugtrekking, maar doet Poetin dat ook. Die krijgt de indruk dat de militair-psychologische context aan het veranderen is – en dat de Verenigde Staten niet langer bereid zijn om de levens van hun militairen te riskeren voor de veiligheid van Europa.'

Uit de nieuwe Nationale Veiligheidsstrategie van de VS stijgt een beeld op dat Europa er steeds meer alleen voor komt te staan. Litouwen heeft nooit veel vertrouwen gehad in de buitenland- en defensie-aspiraties van de EU, omdat de grootste spelers liever (energie-)zaken deden met Rusland. Tegelijkertijd zorgt de opmars van nationalistische politiek binnen Europa voor verdeeldheid. Dreigen de Baltische landen tussen wal en schip te raken?

'Die nieuwe veiligheidsstrategie verbaast me, eerlijk gezegd. Ik kan me op zich goed voorstellen dat het voor de Verenigde Staten steeds lastiger wordt om op twee plaatsen in de wereld tegelijk prominent aanwezig te zijn: in Europa en Oost-Azië. Maar de ergste Trans-Atlantische plooien leken te zijn gladgestreken. De uitkomst van de NAVO-top in Den Haag was juist zo positief. De bondgenoten legden zich vast op het besteden van vijf procent van hun bruto binnenlands product aan defensie en voldeden daarmee aan een belangrijke eis van de regering-Trump.

'De nieuwe Nationale Veiligheidsstrategie is verwarrend: willen de VS nu een sterker of een zwakker Europa?'

Maar de VS slaan nu opeens een heel andere toon aan. De veiligheidsstrategie hamert op een "duurzame relatie met Rusland". Waarom zou je dan vijf procent aan defensie moeten uitgeven, zo kun je jezelf afvragen. Het hamert ook op de noodzaak van "een groeiende invloed van patriottische [politieke] partijen in Europa". Nou, als er nog meer Orbáns aan de macht zullen komen, heeft Europa een serieus probleem. Willen de Verenigde Staten nu een sterker of een zwakker Europa? Het is verwarrend – en in die zin ongunstig voor de Baltische landen.'

De NAVO komt er in het Amerikaanse document ook vrij bekaaid vanaf. Met de ‘eeuwige uitbreiding’ moet het volgens de regering-Trump maar eens afgelopen zijn. Kremlin-woordvoerder Peskov reageerde positief. De door Litouwen (en uzelf) zo vurig gewenste verankering van Oekraïne in de NAVO is van de baan, lijkt het.

'De veiligheidspolitieke architectuur van Europa zal in een nieuwe fase belanden, waarbij veel vragen nog beantwoord moeten worden. Feit is en blijft dat Oekraïne ook Europa verdedigt en een belangrijke rol [binnen die architectuur] vervult. Zelfs Zelensky heeft toegegeven dat het Oekraïense NAVO-lidmaatschap uit zicht raakt. Zijn land was al een heel eind op weg. Ikzelf sta nog altijd achter dat lidmaatschap, we hebben op z’n minst nieuwe ideeën nodig om Oekraïne toch zo hecht mogelijk aan de NAVO te binden.'

Gabrielius Landsbergis (tweede van rechts) als minister van Buitenlandse Zaken op bezoek bij president Zelensky in Kyiv, kort na de Russische invasie van Oekraïne in 2022. Foto: Ukrainian Presidential Press Service /  ANP / EPA

Litouwen is zelf in een politieke crisis beland nadat de partij Nemuno aušra van de openlijk antisemitische en anti-Oekraïense Remigijus Žemaitaitis ging meeregeren – met een reeks schandalen en grootschalige protesten als gevolg. De huidige situatie doet uw grootvader Vytautas [het eerste staatshoofd van Litouwen na het herstel van de onafhankelijkheid in 1990] naar eigen zeggen zelfs denken aan ‘die in Duitsland, kort voordat Hitler aan de macht kwam’. Het land wordt volgens hem geregeerd door ‘leugenaars en gewelddadige en grofgebekte lieden’. Hoe kijkt u daarnaar?

'Gezien de snel verslechterende geopolitieke situatie, is dit wel met meest ongelukkige moment om Litouwen door zo’n populistische regering te laten leiden. Die zet nu ook de publieke omroep onder druk: vrij beangstigend. Mijn grootvader heeft altijd al gezegd dat vrijheid – vrijheid in het algemeen en die van Litouwen – bepaald geen vanzelfsprekende zaak is en hij had gelijk. De vergelijking met Duitsland is een accurate, denk ik. De president van Litouwen heeft, net als de Duitse president Von Hindenburg destijds, relatief veel macht en heeft, net als Von Hindenburg, zijn zegen gegeven aan de regeringsdeelname van de radicale rechtspopulisten van Nemuno aušra. Het cordon sanitaire rond die partij is daarmee doorbroken. We zouden juist van de geschiedenis moeten leren.'

De huidige regering heeft ook de beveiliging van Sviatlana Tsichanouskaja en haar team, die in ballingschap opereren vanuit Litouwen, afgeschaald. Als gevolg daarvan moest de Belarussische oppositieleider in oktober een bezoek aan Armenië afzeggen. Waarom zou de regering dat hebben gedaan? Volgens Radio Svoboda overweegt Tsichanouskaja zelfs haar activiteiten naar Warschau te verplaatsen.

'Het is moeilijk daar een eenduidige verklaring voor te bedenken. Sviatlana Tsichanouskaja is een uitstekende ambassadeur van Litouwen; ze heeft ook de hybride aanvallen op ons land, inclusief die met de smokkelballonnen, scherp veroordeeld. Het blijft speculeren, maar misschien is hier wel sprake geweest van een eis van Loekasjenko, in ruil voor het beëindigen van het ballonnenoffensief? Hij heeft immers het meest te winnen bij een eventueel vertrek van Tsichanouskaja en haar team uit Vilnius. Dat zou haar morele gezag aantasten. [Eerder heeft Landsbergis in dit verband gewezen op mogelijke sympathie voor het regime van Loekasjenko binnen regeringspartij Nemuno aušra, JB].'

Een ander geopolitiek blok aan het been van Litouwen is Kaliningrad. Dagelijks rijden er treinen naar en van de exclave omdat Rusland, op basis van een akkoord met de EU uit 2002, recht op overpad geniet. Dat brengt een groot veiligheidsrisico met zich mee voor Litouwen. Kaliningrad, door uw grootvader eens aangeduid als ‘de laatste nog bestaande annexatie door Stalin’, is ook nog eens zwaar gemilitariseerd. Tijd om deze situatie te beëindigen?

'"Beëindigen" zal waarschijnlijk niet snel lukken. Maar de president heeft geopperd om dat treinverkeer in ieder geval zo veel mogelijk in te perken. Daarmee zouden we ook blijk geven van kracht, laten zien dat we wel degelijk invloed kunnen uitoefenen. Nu controleren de Russen het transitproces te zeer en stellen wij ons te passief op.'