Maandenlang had Oekraïne toegewerkt naar een ontmoeting tussen Zelensky en Trump. Maar toen het moment eenmaal daar was, lagen Zelensky's lelijke uitglijers in een telefoongesprek met Trump op straat en deed de kersverse Oekraïense president denken aan een schoothondje. Het commentaar in Kiev is niet mals, maar er klinkt ook begrip voor Zelensky's harde woorden aan het adres van Merkel en Macron.
door Stef Heinink
Als mensen in voormalige sovjetrepublieken aan elkaar vragen hoe het gaat, antwoorden ze dikwijls met het stopwoord 'normalno'. En lang niet altijd met 'goed', laat staan 'fantastisch'. Sommigen zijn al blij als alles is zoals ze het liefst willen dat het is: 'rustig', 'alles in orde'. 'Normalno' betekent doorgaans niet 'normaal', maar veel vaker zoiets als 'acceptabel', 'geen zorgen'. 'Normalno' betekent voor menigeen goed, prima zelfs.
'Normalno' was het woord waarmee de Oekraïense president Volodymyr Zelensky op de Algemene Vergadering van de VN het telefoongesprek samenvatte dat hij met zijn Amerikaanse ambtsgenoot Donald Trump eind juli voerde. 'Niets aan de hand', was zijn boodschap tijdens een briefing voor de Oekraïense pers. Als er echter één predikaat is dat niet van toepassing is op de wijze waarop dit telefoontje verliep dan is het wel 'normalno'. Niet alleen omdat het mogelijk de geschiedenis in zal gaan als Trumps fatale faux pas, maar ook, zo blijkt uit het op dezelfde dag gedeclassificeerde telefoonverslag, vanwege het pijnlijke beeld van Zelensky zelf dat eruit oprijst.
Zelensky in New York naast Trump. Foto president.gov.ua
De lang door Kiev nagestreefde ontmoeting en gezamenlijke persconferentie in het VN-gebouw bevestigden de indruk van een tot machteloze onderdanigheid veroordeelde Oekraïense president. Naast Trump zat daar, op het puntje van zijn stoel, het levende tegendeel van Zelensky's alter ego uit de populaire televisieserie Dienaar van het Volk, de compromisloze, onverveerde, naar het presidentschap gecatapulteerde geschiedenisleraar Vasyl Holoborodko.
Tot overmaat van ramp moest de president die dag ook nog melden er abusievelijk van uit te zijn gegaan dat het door het Witte Huis openbaar gemaakte telefoonverslag uitsluitend de uitspraken van Trump zou bevatten. Daarmee was het beeld van de schoothond compleet.
Trump als leraar
Volgens het telefoonverslag sprak Zelensky tegen Trump over het 'moeras van de corruptie droogleggen' waarbij hij gebruik zou maken van een 'nieuw format' met 'nieuwe politici, niet de typische'. Deden deze woorden nog sterk denken aan de in Oekraïne zo populaire nieuwkomer met de radicale, tot de verbeelding sprekende opruimingsplannen, wat daarna volgde zal talrijke bondgenoten en pleitbezorgers van de democratische koers van zijn land de wenkbrauwen hebben doen fronsen: 'U bent wat dat betreft voor ons een geweldige leraar'.
Trump als de Mao van de door Zelensky aangevoerde nieuwe generatie politici die Oekraïne wil veranderen: het is slechts één van de hyperbolen waar het gesprek van bol stond. De vraag is natuurlijk hoe serieus je het moet nemen. Zelensky heeft immers goed begrepen dat voor de onbevangen, opstandige stijl van leraar Holoborodko weinig plaats is in de grote wereldpolitiek.
Behalve de wens de bezem te hanteren en korte metten te maken met oude gewoontes hebben de twee presidenten nog wel andere zaken die hen aan elkaar binden. Beiden hebben een niet-politieke achtergrond, zijn hyperactief in de sociale media, onderhouden een moeizame relatie met kritische journalisten en zetten zwaar in op de economie van hun land. Weinig verrassend worden beiden ook van populisme beschuldigd. Tot slot hebben in hun buitenlandse beleid zowel Trump als Zelensky een taboe doorbroken door de relaties met de Russische president Vladimir Poetin te verbeteren. Verschil is wel: Rusland voert oorlog tegen Oekraïne. Niet openlijk weliswaar, niet officieel, maar juist daarom des te doelmatiger.
Na openbaarmaking van de inhoud van het telefoontje stellen tal van commentatoren in Oekraïne bedroefd en verbaasd vast: over de oorlog ging het niet. En ook niet over de economische betrekkingen, over investeringen, het IMF of over dringend door Kiev gewenste Amerikaanse kredieten. Of het moet zijn geweest in de suggestieve context van datgene waar het wèl over ging: het verzoek van Trump aan zijn ambtsgenoot hem ter wille te zijn in de zoektocht naar belastend materiaal tegen de Democraten. Over de activiteiten met name van rivaal Joe Biden in Oekraïne, in zijn tijd als Amerikaans vice-president, en diens ijveren voor het ontslag, in 2016, van een 'zeer goede' en 'eerlijke' Oekraïense hoofdaanklager. Doel daarvan, volgens Trump, zou slechts zijn geweest Bidens zoon Hunter uit de wind te houden, tussen 2014 en 2019 goed betaald bestuurslid bij de grote Oekraïense gasproducent Burisma Holdings. Burisma wordt, zoals andere energiebedrijven in Oekraïne, met corruptie geassocieerd en is onderwerp (geweest) van Brits en Oekraïens onderzoek.
Trump schudt Zelensky stevig de hand na afloop van persconferentie in VN-gebouw in New York. Foto president.gov.ua
Zelensky's fouten
In zijn antwoord op Trumps verzoek om nieuw Oekraïens onderzoek naar de Bidens en het ontslag van de hoofdaanklager beging Zelensky enkele fouten. Hij suggereerde dat de nieuwe Oekraïense procureur-generaal geheel onder zijn controle stond: een oude en verwerpelijke gewoonte van zijn voorgangers in het hoogste ambt, met name van de verdreven Viktor Janoekovitsj. Vervolgens zegde de Oekraïense president ook nog toe dat de nieuwe hoofdaanklager de zaak zou gaan onderzoeken, 'specifiek inzake het door u genoemde bedrijf'. Wel plaatste hij dit in het bredere kader van zijn algemene campagne tegen corruptie.
'Zelensky weerspreekt zijn verkiezingsbelofte om een onafhankelijke hoofdaanklager benoemd te krijgen en de strijd aan te binden met politieke corruptie', was de felle reactie van Aljona Hetmantsjoek, hoofd van het New Europe Center in de Oekraïense hoofdstad en blogger voor de bekende nieuwssite Oekraïnska Pravda. Zij en andere burgeractivisten in Oekraïne waren not amused over de suggestie als zou Zelensky de nieuwe Oekraïense hoofdaanklager in zijn zak hebben.
In een lang opiniestuk ging Joelia Mostova, hoofdredacteur van nieuwssite en weekblad Dzerkalo Tizjna (Spiegel van de week) nog een stapje verder. Ze vreesde dat Zelensky's opmerking over zijn invloed op de nieuwe hoofdaanklager 'in de beschaafde wereld' als 'maffioos' zou worden opgevat. Net als alle andere commentatoren raadde ze Zelensky af het verzoek van Trump te honoreren en zodoende in de Amerikaanse politiek partij te kiezen.
Corruptie-onderzoek
Of de president het verzoek van Trump inderdaad naast zich neer zal leggen is een open vraag. Bronnen van Mostova bij het kantoor van de nieuwe hoofdaanklager, Roeslan Rjabosjapka, verzekerden haar geen instructies te hebben ontvangen. Andere Oekraïense media bevestigen: er loopt naar Burisma geen nieuw Oekraïens onderzoek.
'Oud' onderzoek is er wel. Op de radio vertelde de speciale anticorruptie-aanklager, onder verantwoordelijkheid van de procureur-generaal, dat de Oekraïense zaak tegen Burisma, na heropening in 2018, op dit moment formeel 'hangende' is. Er zou, net als vóór 2018, echter niet veel beweging in zitten. De verdenking van corruptie betreft daarbij vooral ambtsmisbruik door functionarissen van het Oekraïense ministerie van Milieu.
Als er inderdaad sprake is van corruptie bij de energieholding dan lijkt zich vooralsnog hier de angel te bevinden: een ander gezaghebbend orgaan, het Oekraïense Nationale Anticorruptiebureau, verklaarde onderzoek te hebben gedaan naar boorvergunningen die tussen 2010 en 2012, tijdens Janoekovitsj, door het milieuministerie aan Burisma-bedrijven waren verstrekt. Het NABOe wijst erop dat Hunter Biden dus buiten de periode van het onderzoek valt. Wel zegt het twijfels te hebben over de eigenaar van Burisma, Mykola Zlotsjevsky. Deze voormalige bondgenoot van Janoekovitsj had indertijd nog een tweede pet op: die van milieuminister.
Veel publiciteit door het Trump-telefoontje kreeg opnieuw ook Joeri Loetsenko. Als (zwaar bekritiseerd) voormalig hoofdaanklager, in augustus vervangen door Rjabosjapka, is Loetsenko één van de meest ingevoerde betrokkenen in de zaak. In 2017 zette hij het Oekraïense corruptie-onderzoek tegen Burisma stop. Onlangs legde de trouwe bondgenoot van Zelensky's voorganger Petro Porosjenko de bal nog maar eens duidelijk bij Washington. Voor de BBC-camera stelde hij dat het onderzoek naar de Bidens zijns inziens een zaak voor de Amerikanen is. Oekraïne, dat hen niets te verwijten zou hebben, kon alleen internationale juridische assistentie verlenen. Een formeel Amerikaans verzoek aan Oekraïne tot internationale rechtshulp ontbreekt op dit moment.
Overigens gaf Loetsenko in het interview met de BBC aan hetzelfde verhaal ook in diverse gesprekken met Rudolf Giuliani, Trumps advocaat en vertrouweling, te hebben verteld. Met name hij, de voormalige burgemeester van New York, spant zich in bewijs te vinden waarmee de Bidens van corruptie kunnen worden beschuldigd.
Duitsland en Frankrijk beledigd
Behalve de uitspraak over 'zijn' nieuwe hoofdaanklager en de toezegging van onderzoek maakte Zelensky in het telefoongesprek met Trump nog een andere fout. Het gevolg was, in de dagen na de publicatie van het verslag, de dreiging van een diplomatieke rel tussen Oekraïne en die andere belangrijke bondgenoten: Duitsland, Frankrijk en de Europese Unie.
Als Trump Duitsland, bondskanselier Angela Merkel en 'veel Europese landen' in het begin van het gesprek tamelijk bot wegzet door te stellen dat ze bijna niets voor Oekraïne doen 'behalve praten' geeft de Oekraïense president hem het volste gelijk. Hij zegt dan bij Merkel en de Franse president Emmanuel Macron zijn beklag te hebben gedaan over het onvoldoende naleven van het sanctieregime tegen Rusland. 'Logischerwijs zou de EU onze belangrijkste partner moeten zijn maar technisch is de VS veel belangrijker' voegt Zelensky toe.
Zelensky had in New York ook een ontmoeting met Angela Merkel. Foto president.gov.ua
Het is vooral deze passage in het telefoonverslag die in Oekraïne als een steen in de vijver viel: in negatieve zin maar, opvallend genoeg, ook in positieve. Hetmantsjoek behoort tot de critici. Het hoofd van het New Europe Center roemde Merkel als 'het belangrijkste zwaargewicht onder Oekraïne's bondgenoten' en zei ervan uit te gaan dat Zelensky's uitspraken veel Oekraïners moesten hebben teleurgesteld. Een andere commentator meende dat de Oekraïense president het had gepresteerd 'omwille van één westerse partner in een keer alle andere bondgenoten te beledigen'.
Ook opiniemaakster Joelia Mostova nam Zelensky's uitspraken over Merkel en Macron hoog op. Verontrust sprak ze de mogelijkheid uit dat deze voor de Europese leiders 'niet zozeer de reden als veeleer de gezochte aanleiding' zouden worden om de sancties tegen Rusland juist te versoepelen of anderszins een hardere positie tegenover Kiev in te nemen. De verontwaardiging die was te lezen in met name Duitse en Franse media, waarschuwde Mostova, zou de reputatie van Oekraïne in deze landen geen goed doen.
In navolging van Hetmantsjoek roemde ook de hoofdredacteur van Dzerkalo Tizjna Merkel om haar inspanningen voor Oekraïne. Kwam het aan op Europese waarden en op het overeind houden van de Europese sancties tegen Rusland dan was de Duitse bondskanselier zelfs 'de laatste der Mohikanen'.
Ondertussen had een gepikeerde persdienst van Federica Mogherini, buitenlandcommissaris van de Europese Unie, in een bericht gewezen op de totale omvang van de financiële steun die Kiev sinds de burgeropstand Majdan in de winter van 2013/14 vanuit Brussel had ontvangen. Het bedrag van over de 15 miljard Euro aan subsidies en leningen noemde men 'zonder precedent'. Ongeveer tegelijkertijd schreven Duitse media dat de Bondsrepubliek sinds 2014 Oekraïne met in totaal 1,4 miljard Euro had gesteund.
Om de diplomatieke schade van Zelensky's woorden te beperken besloten Oekraïense regeringsfunctionarissen, nauwelijks bekomen van de schrik, alle zeilen bij te zetten. Toch klonk in de officiële reactie die volgde kritiek op Europa door.
Wrijvingen met EU
'Hier is door een crisis in de Amerikaanse politiek een operationeel proces naar buiten gekomen', begon de vice-premier voor Europese en Euro-Atlantische Integratie Dmytro Koeleba op een inderhaast belegde persconferentie. 'We zijn uitermate tevreden met de steun van de Europese Unie, van Duitsland en Frankrijk', voegde hij er voor alle zekerheid aan toe. Merkel en Macron zouden de moeilijke situatie waarin Oekraïne zich bevindt uitstekend begrijpen.
Maar volgens Koeleba waren er ook zaken waarvoor Oekraïne haar ogen niet wilde sluiten. Kiev had wel degelijk meningsverschillen met zowel Berlijn als Parijs. In het eerste geval ging het om het Duitse vasthouden aan (voorwaardelijke) steun voor de gaspijpleiding Nordstream 2. Dit is een ook binnen de EU omstreden project waarmee Russisch gas via de Oostzee naar Europa zal vloeien. Dit ten koste van het gebruik van het Oekraïense netwerk, een flinke bron van inkomsten voor Kiev.
Wat Parijs betreft wees Koeleba op de warme woorden van Macron, afgelopen zomer, over de Russische Federatie en diens pogingen draagvlak te creëren voor haar terugkeer tot de prestigieuze G7. 'Ik zou wel eens de stenogrammen willen inzien van de gesprekken over Oekraïne tussen Macron en Poetin. Dan zullen we eens zien wie door wie beledigd wordt en welke crisissen er kunnen ontstaan' klonk het scherp uit de mond van de vice-premier.
Het waren precies de punten waarvoor ook Joelia Mostova in haar opiniestuk aandacht vroeg. Maar ze voegde er nog een derde, niet minder toepasselijk, voorbeeld aan toe: de omstreden terugkeer van Rusland in de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa, in juni dit jaar. Gevoegd bij de pogingen van Trump en Giuliani om ten koste van Oekraïne politieke rivalen in diskrediet te brengen kwam ze tot een constatering die de voorbije jaren vaak in haar land is opgetekend: 'Voor de zoveelste keer is Oekraïne niet subject maar object.'
Europa-scepsis
Het is bekend dat er ook onder Oekraïners een vorm van Europa-scepsis bestaat. Niet in de laatste plaats vanwege het telkens terugkerende mantra van 'bezorgdheid' en 'verontrusting' waarmee woordvoerders in Brussel en in andere Europese hoofdsteden op de historische gebeurtenissen reageren die het land sinds 2014 hebben overstroomd. Dit voorjaar dreigde voormalig minister van Buitenlandse Zaken Pavlo Klimkin zelfs uit de Akkoorden van Minsk te stappen, in 2014 en 2015 onder Frans-Duitse bemiddeling moeizaam tussen Rusland en Oekraïne tot stand gebracht, indien Rusland daadwerkelijk tot de Assemblee van de Raad van Europa zou worden toegelaten. Het mag dan ook nauwelijks verwonderen dat de Oekraïense delegatie op dit moment weigert aan de najaarszitting van de Assemblee in Straatsburg deel te nemen. Het zijn de scherpe randen van de assertiviteit die Kiev de laatste tijd jegens Europa aan de dag legt.
Het is goed denkbaar dat de dubbele monsterzege van Zelensky in Oekraïne dit jaar - eind maart bij de presidentsverkiezingen en in juli bij de parlementsverkiezingen - voor een deel door deze onvrede met Europa kan worden verklaard. We zouden immers bijna vergeten dat Zelensky werd verkozen dankzij zijn voornemen tot een middenkoers en zijn belofte de strijdbijl met Rusland te begraven. Al erkent ook hij dat Moskou de aggressor is.
Daarom vielen de nieuwe president in Oekraïne ook complimenten ten deel na zijn sneer richting Merkel en Macron in het Trump-telefoontje. Na de publicatie van het verslag schreef Sergij Korsoensky, publicist, oud-diplomaat en directeur van de diplomatenschool in Kiev: We vinden dat Europa meer zou kunnen doen. En we zien hoe Frankrijk en Duitsland opnieuw willen samenwerken met Rusland. Mogelijk is het onprettig voor hen om de kritiek [van Zelensky] te lezen. Maar wat als het nou eenmaal zo is ?'
De jonge Oekraïense politicoloog Vladislav Serdjoek, werkzaam voor het Fonds voor Burgerdiplomatie, vond er ook geen woord aan gelogen als was gezegd dat de VS Oekraïne's grootste bondgenoot was: 'Zelensky zei alles goed, alleen misschien niet daar waar het nodig was.'
Beide steunbetuigingen aan Zelensky waren echo's van de reactie die de tot president gekozen televisiester in de wandelgangen van het VN-gebouw in New York zelf aan de pers had gegeven. Daarin zei hij zich 'voor ieder woord' te kunnen verantwoorden.
Het telefoongesprek viel in de tijd van de terugkeer van Rusland tot de Assemblee en was, suggereerde Zelensky, beïnvloed door zijn teleurstelling daarover. Maar meer nog hekelde hij het project Nordstream 2. 'In mijn optiek staat Nordstream 2 voor de geleidelijke opheffing van de sancties. Dat is wat ik persoonlijk vind en dat heb ik [aan de Europese partners] naar buiten gebracht. Maar voor al het andere zijn wij de landen van de EU werkelijk dankbaar.'
Laveerkunst
Met twee belangrijke Europese bondgenoten, Duitsland en Frankrijk, die een ambivalent beleid ten aanzien van Rusland voeren en Kiev in het onderhandelingsproces in Minsk met zachte hand richting concessies drijven, met een Amerikaanse president die – zijn pleidooien voor eerherstel van Poetin nog buiten beschouwing latend – zijn ambtgenoot zelfs openlijk adviseert het maar met Rusland zelf uit te zoeken om de oorlog in het oosten van Oekraïne te beëindigen, komt het wat vreemd over om de Oekraïense president op het handhaven van anti-Russische sancties te horen hameren.
Toch is dit het lot van een leider die op zoek is naar een middenkoers voor een land midden op de grens tussen oost en west. Zeker als een deel van dat land, de Krim, is beroofd en een ander deel, de Donbas, in brand staat. Dat was het grote verhaal dat Zelensky in zijn rugzak had toen hij zijn opwachting maakte bij de Verenigde Naties en machteloos in de stoel zat naast zijn Amerikaanse ambtsgenoot. Het was ook het grote verhaal dat op de achtergrond speelde toen hij tijdens zijn telefoongesprek met diezelfde ambtsgenoot een paar lelijke uitglijers maakte.
Tegelijkertijd, zou je zeggen: een groter internationaal momentum om zijn vredesbelofte waar te maken is nauwelijks denkbaar. Ondanks het risico op nieuwe binnenlandse onrust, gewelddadiger nog dan in 2013/14, en het mogelijke vooruitzicht zelf in een impeachment-procedure te belanden. Of, nog erger, net als Janoekovitsj de volkswoede op zijn hals te halen en de benen te moeten nemen.