Donald Trump kan voor Rusland niet stuk door zijn ongebruikelijk harde houding tegenover Oekraïne. Met vleierijen en de belofte van lucratieve deals probeert het Kremlin de nieuwe Amerikaanse president en zijn entourage aan Ruslands kant te krijgen. Maar of dit geflirt daadwerkelijk zal uitmonden in een langdurige relatie, daar twijfelen zelfs de Russen aan, zo schetst Dénis van Vliet.
De ontmoeting tussen de Amerikaanse en Russische buitenlandsministers Rubio en Lavrov in Riyad. Foto: Russisch ministerie van Buitenlandse Zaken / ANP / EPA
Het is woensdag 26 februari 2025. In de wandelgangen van het Kremlin spreekt een verslaggeefster van de staatszender Rusland-1 Dmitri Peskov aan. De woordvoerder van de Russische president Vladimir Poetin herhaalt de vraag die hem zojuist is gesteld: hoe kan het dat de betrekkingen tussen de Verenigde Staten en Rusland aan het ontdooien zijn? 'De nieuwe regering in de VS verandert het buitenlandse beleid in hoog tempo, en dat sluit in veel opzichten aan op onze visie.'
Het fragment verschijnt op zondag 2 maart op Zarubinreporter, een aan Rusland-1 gelieerd Telegramkanaal. In de vijf dagen tussen de opname en de uitzending voltrekken zich ingrijpende gebeurtenissen, met als meest geruchtmakende de confrontatie tussen de nieuwe Amerikaanse president Donald Trump en zijn Oekraïense ambtsgenoot Zelensky in het Witte Huis. Trump en zijn entourage waarschuwen hem voor het risico van een Derde Wereldoorlog als zijn land blijft doorvechten tegen de Russische bezetters en dringen aan op een Amerikaans-Russische vredesdeal, zonder veiligheidsgaranties en met opgave van bezette gebieden.
Sommigen, onder wie oud-CBS-anchorman Ken Owen, zagen in de combinatie van Peskovs uitspraken en Trumps behandeling van Zelensky bewijs voor een recent opgedoken complottheorie: Trump zou al veertig jaar een Russische spion zijn, ooit gerekruteerd onder de naam Krasnov (‘de rooie’).
Ook in de dagen voorafgaand aan de publicatie van het fragment regende het beschuldigingen aan het adres van Trump dat hij meer aan de kant van Rusland stond dan aan die van het Westen. Zelensky zei dat zelfs letterlijk tegenover de Amerikaanse zender Fox News, kort nadat hij uit het Witte Huis was weggestuurd. Zijn behandeling door Trump ontlokte EU-buitenlandchef Kaja Kallas de opmerking dat 'de vrije wereld een nieuwe leider nodig heeft.' 'Het is aan ons, Europeanen, om deze uitdaging aan te gaan,' voegde ze eraan toe.
Maar hoe kijken Russen aan tegen de ogenschijnlijke dooi in de betrekkingen? En geloven ze dat die houdbaar is?
Lovende woorden na ontmoeting in Riyad
Buiten kijf staat dat Russische media en politieke kopstukken sinds het aantreden van Trump veel vriendelijker over de VS spreken dan tijdens de regeerperiode van zijn voorganger Joe Biden. Nog geen maand na Trumps inauguratie zaten de Russen al in de Saoedische hoofdstad Riyad met de Amerikanen om tafel, tijdens een ontmoeting die de opmaat moet zijn naar een vredesakkoord over Oekraïne.
De Russische delegatie naar Saoedi-Arabië stond onder leiding van minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov, die in het Diriyah-paleis onder anderen zijn Amerikaanse collega Marco Rubio en Nationaal Veiligheidsadviseur Michael Waltz ontmoette.
Hoewel de door Oekraïne en Europese landen met argusogen bekeken topontmoeting niet tot concrete vooruitgang leidde in de oorlog tegen Oekraïne, klonken er vanuit Moskou plotseling lovende woorden over de Amerikanen. Lavrov noemde Rubio en Waltz in Krasnaja Zvezda (‘Rode Ster’), het huisorgaan van het Russische ministerie van Defensie, ‘absoluut verstandige mensen’. ‘Het was een volkomen normaal gesprek,' aldus Lavrov, die de Amerikanen er twee jaar geleden nog van betichtte het Russische volk tegen het Kremlin op te zetten. 'Opmerkelijk is dat deze normaliteit als een sensatie werd beschouwd. Dit betekent dat onze westerse partners er tijdens de ambtstermijn van Joe Biden in zijn geslaagd de mondiale publieke opinie zo te beïnvloeden dat een normaal gesprek als iets buitengewoons wordt gezien.'
Een week na de ontmoeting in Riyad vonden de Amerikanen en Russen elkaar alweer, ditmaal tijdens een stemming van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties – het belangrijkste orgaan binnen de VN. Op de derde verjaardag van de grootschalige Russische invasie Oekraïne stemde Rusland mee met een door de VS ingediende resolutie waarin werd opgeroepen tot een snel einde van de oorlog. Het verlies aan mensenlevens in de oorlog wordt betreurd, maar Rusland wordt niet expliciet genoemd als veroorzaker van de oorlog – iets dat voor de Europese landen reden was zich van stemming te onthouden.
Ook Poetin heeft zich al uitgelaten over de ontdooiende betrekkingen. Tijdens een vergadering met de geheime dienst FSB op 27 februari, de dag dat Rusland in 2014 het Oekraïense schiereiland de Krim annexeerde, noemde hij de hernieuwde contacten bemoedigend. 'U ziet het, wij zien het allemaal, hoe snel de wereld verandert, hoe de situatie in de wereld verandert. In dit verband wil ik opmerken dat de eerste contacten met de nieuwe Amerikaanse regering een bepaalde hoop wekken. Er is bereidheid om samen te werken.' Terloops haalde de Russische leider nog uit naar Europese landen, die in zijn ogen kampen met grote economische en politieke problemen.
Want hoewel de toon tegen de VS is veranderd, blijft die tegen Oekraïne en de rest van Europa onveranderd. De uit ouders van Joodse afkomst geboren Zelensky is, om met Lavrov te spreken, 'een pure nazi' en 'verrader van het Joodse volk.'
De meeste Europese landen zijn volgens Peskov handlangers van Zelensky. Na de clash tussen Zelensky en Trump in het Witte Huis belegde de Britse premier Keir Starmer in allerijl een eigen Oekraïne-top voor Europese landen om de (wapen)steun aan Oekraïne te garanderen, voor het geval de Amerikaanse toevoer volledig stopt. 'Een oorlogspartij' noemde Peskov deze groep landen, waaronder Nederland, daags na de top.
Grondstoffendeals om Trump te paaien
Zijn deze uitspraken enkel bedoeld om de relatie tussen de VS en Europa te verstoren, of denkt Rusland echt een nieuwe bondgenoot te hebben gevonden in de Amerikanen, met wie bovendien nog geld te verdienen valt? Trump presenteert zich graag als ‘dealmaker’, iemand die succesvolle deals afsluit en daarbij het eigenbelang centraal stelt. Daarop inspelend stelde Zelensky eind vorig jaar al voor een mineralendeal uit te werken. De kern was dat de VS en Oekraïne gezamenlijk mineralen zouden ontwikkelen, waaronder olie, gas, lithium en titanium. In ruil daarvoor zou Oekraïne volgens Trump ‘350 miljard dollar, veel militair materieel en het recht om door te vechten’ krijgen.
Trump en Zelensky in het Oval Office in Washington. Foto: Saul Loeb / ANP / AFP
De ondertekening van de mineralendeal was de hoofdreden voor het bezoek van Zelensky aan het Witte Huis op 28 februari jl. Maar in de dagen voor zijn bezoek mengde Poetin zich in de kwestie, die de Amerikanen een alternatieve grondstoffendeal voorlegde, waarbij hij hun het recht gaf om mee te delven naar zeldzame aardmetalen in de door Rusland bezette gebieden in Oekraïne.
Bovendien bood hij als extraatje deelname aan een project in de Russische regio Krasnojarsk, dat de bouw van een waterkrachtcentrale en de productie van aluminium omvat — een metaal dat door zijn zeldzaamheid en steeds grotere toepassingen steeds duurder wordt. Het plan lijkt vooral een poging om het Oekraïense voorstel te dwarsbomen. Dat Trump er gevoelig voor is valt niet uit te sluiten.
Vredesonderhandelingen of handelsmissie?
Interessant is ook dat Poetin Kirill Dmitriev, hoofd van het Russische staatsinvesteringsfonds, meestuurde naar Riyad, duidelijk een teken dat hij de voor economische successen gevoelige regering-Trump aan zijn kant probeert te krijgen door hun zakelijke kansen in het vooruitzicht te stellen. De ontmoeting in Saoedi-Arabië had dan ook meer weg van een handelsmissie dan vredesonderhandelingen: de oorlog tegen Oekraïne kwam slechts terloops ter sprake.
Dmitriev vertelde de Amerikanen onder meer over de kansen die in Rusland liggen voor Amerikaanse oliebedrijven. 'Wij geloven dat ze op een gegeven moment zullen terugkomen, want waarom zouden ze de kansen opgeven die Rusland hun biedt om toegang te krijgen tot Russische natuurlijke hulpbronnen?'
Ook op het gebied van aardgas, waar de VS 's werelds grootste producent is en Rusland nummer twee – daarmee directe concurrenten van elkaar – wordt inmiddels openlijk gesproken over samenwerking tussen de twee landen. De Engelse krant Financial Times stelde bijvoorbeeld dat de Duitser Matthias Warnig, een voormalig Oost-Duitse spion en vertrouweling van Poetin, Nord Stream 2 wil heropenen.
De gaspijplijn ligt stil sinds deze in 2022 werd getroffen door nog altijd onopgehelderde explosies in de Oostzee, tussen Zweden en Denemarken. Warnig wil de pijpleiding herstellen met hulp van een groep Amerikaanse investeerders die dichtbij Trump staan. Ervaring met het exploiteren van een gaspijpleiding heeft de zakenman al: hij was uitvoerend directeur van Nord Stream 2 AG, het bedrijf dat verantwoordelijk was voor de bouw en de exploitatie van Nord Stream 2.
Maar net als met het Russische grondstoffenvoorstel heeft de heropening van Nord Stream nog een heel hoog ‘wat als’-gehalte. Kremlin-zegsman Peskov ontkent de berichtgeving over Nord Stream en gaf in het eerder besproken fragment al toe dat economische samenwerking met de VS toekomstmuziek is. 'Ik denk wel dat het nu al belangrijk is om de mogelijke samenwerkingsgebieden af te bakenen, maar op korte termijn concrete resultaten zijn niet realistisch.'
Verleden biedt weinig garanties
Bovendien druist het gezamenlijk ontwikkelen van zaken met de Amerikanen in tegen een van de pijlers van Poetins economisch beleid: meer zelfvoorzienendheid voor Rusland. Nog vóór de sancties tegen zijn land was Poetin al bezig met dwarsbomen van westerse bedrijven, vooral in strategische sectoren zoals energie en mijnbouw. Grote multinationals als BP, Shell en ExxonMobil kregen het, na aanvankelijke samenwerking, allemaal aan de stok met de Russische staat, simpelweg omdat Poetin vindt dat de lucratieve winning van grondstoffen een zaak moet zijn voor Russische bedrijven.
Een ander voorbeeld is het Australische Rio Tinto, dat probeerde voet aan de grond te krijgen in Rusland, onder andere via een joint venture voor diamantwinning met het Russische Alrosa. Door politieke bemoeienis en een voorkeursbehandeling van staatsbedrijven werd het echter moeilijk voor Rio Tinto om door te breken in de markt.
Nog bekender is het voorbeeld van Norilsk Nickel, een van 's werelds grootste producenten van nikkel en palladium. Het bedrijf was op papier weliswaar Russisch, maar de aandelen waren grotendeels in handen van buitenlandse investeerders, onder wie de Amerikaanse hedgefondsmanager Bill Browder. De Russische staat zette juridische procedures en belastingclaims in om buitenlandse invloed te verminderen, en Browder ontpopte zich na zijn mislukte Russische avontuur als een anti-Kremlin-activist.
Volgens de voormalige Russische diplomaat Boris Bondarev, die ontslag nam vanwege de door Rusland begonnen oorlog tegen Oekraïne, is het duidelijk: Poetin stelt Trump alleen maar gouden bergen in het vooruitzicht zodat hij zichzelf op de borst kan kloppen als dealmaker en vredestichter. 'Trump geeft weinig om strategische langetermijndoelen,' aldus Bondarev in The New York Times. 'Poetin speelt in op dit gevoel en probeert hem te interesseren voor snelle materiële voordelen die voor Trump direct duidelijk zijn.'
Zijn nauwere Amerikaans-Russische betrekkingen realistisch?
Dat Amerikaanse bemoeienis in werkelijkheid niet gewenst is door de Russen, bleek ook al na de ontmoeting in Riyad. Vlak voor de top bracht een Amerikaanse delegatie onder leiding van Chris Smith, een gezant van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, een bezoek aan Belarus. Dit bezoek moest een eerste aanzet zijn tot nauwere samenwerking tussen de VS en Ruslands kleine buur, onder meer op het gebied van de export van kalium – een belangrijke grondstof voor kunstmest waarvan Belarus een grote producent is. Smith presenteerde zijn missie aan westerse diplomaten als een poging om Belarus meer speelruimte te bieden buiten de invloedssfeer van Rusland.
Volgens de Russische regeringskrant RG kwam het Amerikaanse bezoek aan Belarus ook aan bod op de Amerikaans-Russische top in Saoedi-Arabië. De boodschap: samenwerken met Belarus mag, maar het mag niet in strijd zijn met het Russische ideaal van de Uniestaat – een steeds hechtere eenwording van Belarus en Rusland, die de afgelopen jaren steeds concreter vorm heeft gekregen en afgelopen weekend nog eens is bekrachtigd met Russische veiligheidsgaranties voor het kleine buurland.
Hoewel de wispelturige Trump zich tijdens zijn eerste anderhalve maand als 47e president van de VS geen vriend heeft getoond van Zelensky, vragen verschillende Russen zich af of hij wel een vriend van Rusland zal zijn. German Gref, voormalig minister van Economische Zaken en tegenwoordig directeur van Ruslands grootste financiële instelling, Sberbank, erkent dat het opheffen van de sancties een zege zou zijn voor zijn land. 'We zullen een grote instroom van buitenlands kapitaal op de financiële markt zien. Het is evident dat alle transactiekosten zullen dalen en dat betalingen eenvoudiger zullen worden', zegt hij tegen de nieuwssite RBC.
Graf voegt eraan toe dat het hem vooralsnog zeer onwaarschijnlijk lijkt. 'We gaan uit van het scenario dat geen enkele sanctie zal worden opgeheven. Sterker nog, we gaan ervan uit dat de sancties zullen worden aangescherpt. Dus alles wat daarvan afwijkt, zal een prettige bonus zijn.'
De publieke vernedering van Zelensky was vooral een signaal om te laten zien wie de echte machthebber in de wereld is
Ook in Russische oppositiekringen wordt betwijfeld of Trump werkelijk de bondgenoot is die Poetin in hem hoopt te zien. Volgens de in Duitsland woonachtige Alfred Koch, voormalig minister van Privatiseringen onder president Jeltsin en al jaren een uitgesproken tegenstander van Poetin, was de publieke vernedering van Zelensky vooral bedoeld als signaal aan Poetin om te laten zien wie de echte machthebber in de wereld is.
'Alleen een onvoorwaardelijke toezegging van de VS en de NAVO om in te grijpen bij een schending van een toekomstig staakt-het-vuren door Poetin wordt door Zelensky beschouwd als ‘effectieve veiligheidsgaranties,’' schreef Koch daags na de clash tussen Zelensky en Trump op zijn Telegramkanaal. 'Maar als zulke garanties worden gegeven, ligt het begin van de Derde Wereldoorlog volledig in Poetins handen. En Trump wil – terecht – niet dat het lot van de wereld afhangt van de grillen van één man, vooral niet van iemand als Poetin.’
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
