De banden tussen Rusland en China zijn verder aangehaald. Tijdens een topontmoeting op donderdag 16 mei in Beijing hebben de presidenten Vladimir Poetin en Xi Jinping in een gezamenlijke verklaring vastgelegd dat hun ‘alomvattende partnerschap en de strategische samenwerking een nieuw tijdperk ingaan’ en verder zullen worden verdiept. De vriendschapsbanden werden verbeeld door de kleding van beide mannen, die elkaar spraken zonder das en met open hemd en elkaar tot slot stevig omhelsden op initiatief van Xi. Normaliter pleegt de Chinese leider afstandelijker te zijn. Wat deze Russisch-Chinese coalitie in de praktijk gaat betekenen, is echter onduidelijk.
Xi en Poetin in Beijing. Foto X.
In het ruim zevenduizend woorden tellende communiqué keren beide landen zich expliciet tegen de Verenigde Staten en bekennen ze zich wederom tot een nieuwe multipolaire wereldorde, waarin geen plaats meer mag zijn voor ‘neokolonialisme en hegemonie’ (lees: westerse dominantie). De onderlinge betrekkingen zullen ook hechter worden. Die zullen niet alleen economisch en commercieel van aard zijn. De monetaire en militaire samenwerking alsmede de onderwijs- en wetenschapsrelaties zullen eveneens worden verdiept. Zelfs op het terrein van mediabeleid en beïnvloeding van de publieke opinie wereldwijd gaan Rusland en China nauwer optrekken.
Parallel aan de ontmoeting van beide staatshoofden hadden hun delegaties financiële besprekingen. Poetin liet zich vergezellen door onder anderen de nieuwe minister van Defensie Andrej Beloöesov, die tot taak heeft gekregen om in Rusland de oorlogsindustrie en civiele economie vergaand te integreren. De econoom Beloöesov was eerder vicepremier in de Russische regering van premier Michaïl Misjoestin en heeft in die hoedanigheid eerder al indruk gemaakt op de Chinese leiding.
Oekraïne is volgens Xi geen Taiwan
Maar tot welke concrete projecten deze diepere politieke en economische band binnen afzienbare tijd gaat leiden, was na het bilaterale beraad van 16 mei niet helder.
Een treffende illustratie daarvan is te vinden in de passages over Taiwan en Oekraïne. De steun die beide landen voor elkaars positie in de verklaring uitspreken, is niet gelijkwaardig. Waar Poetin in het gezamenlijke communiqué onomwonden stelt dat er maar één China is en dat Taiwan daar ‘integraal’ deel van uitmaakt, heeft Xi zijn oordeel over de status van Oekraïne veel omzichtiger geformuleerd: China keert zich slechts tegen ‘inmenging van buiten in Ruslands interne aangelegenheden’.
Omdat de samenwerking ook elders in de tekst vooral in algemene politieke termen is beschreven, heeft het topberaad niet geleid tot eenduidige analyses maar tot tegengestelde commentaren.
Ouderwetse onderhorigheid of tektonische verschuivingen
Volgens Ruslands voormalig minister van Buitenlandse Zaken Andrej Kozyrev (1990-1996), die nu in de VS woont en een uitgesproken kritische houding tegenover het Poetin-bewind inneemt, heeft de ontmoeting eigenlijk weinig meer opgeleverd dan verbale overeenstemming en verdere financieel-economische dominantie van China over Rusland. ‘Ondanks de grandeur van Poetins bezoek aan China waren de resultaten onder de maat. De nadruk lag op niet-bindende politieke verklaringen, terwijl het echte werk bestond uit het onderhandelen over de scherp geprijsde olie- en gashandel in yuans. Xi bood geen erkenning van annexaties of aanspraken op Oekraïne, maar alleen een ‘vredesplan’ om Poetin te verleiden de slopende oorlog voort te zetten en zo lucratieve westerse markten in harde valuta te verliezen’, twitterde Kozyrev. ‘Het komt hierop neer: Xi omhelsde Poetin in Beijing, wat hem ertoe bracht Russische veiligheidsbelangen, levens en middelen voor kraaltjes te verkopen. De onderliggende onevenwichtigheid in de betrekkingen in het voordeel van China zal alleen maar groter worden.’
Aleksandr Gaboejev, directeur van het Carnegie Russia Eurasia Center, een ex-journalist die is gespecialiseerd in de Russische-Chinese betrekkingen, beoordeelt de ontmoeting in Beijing wel als de volgende stap in de onstuitbare economische integratie van beide staten waardoor Rusland alleen nog maar verder zal afdrijven van het Westen. ‘Sinds de ontmanteling van de Sovjet-Unie (1991) is de afstand tussen Rusland en Europa nog nooit zo diep geweest. Nimmer in de hele geschiedenis is de verwevenheid van Rusland met China zo groot geweest. Zelfs in tsaristische tijden verscheepte Rusland zijn goederen naar Europa en was het voor industriële goederen afhankelijk van het Westen’, aldus Gaboejev in een essay voor de New York Times.
‘Voor de invasie in Oekraïne was de handel met Europa tweemaal zo groot als die met China. Nu is de verhouding precies omgekeerd. Voor 2022 waren de dollar en de euro de dominante valuta op de Moskouse beurzen, nu is dat de yuan. ‘Deze verschuivingen zijn tektonisch’, schreef Gaboejev. ‘Ook het onderwijs volgt. Leden van de Russische elite doen hun best om voor hun kinderen docenten Mandarijn te vinden en sommigen denken erover om hun kinderen naar universiteiten in Hong Kong of het vasteland van China te sturen nu westerse universiteiten veel moeilijker te bereiken zijn.’
Geen datum voor tweede gaspijp naar China
De groeiende onderhorigheid van Rusland aan China werd ook gesignaleerd in de Russische pers daags na het bezoek van Poetin aan Beijing. Hoewel in verschillende kranten het ‘strategische partnerschap’ tussen beide nucleaire grootmachten werd toegejuicht, verheimelijkten ze niet dat ‘China een extreem ingewikkelde partner’ is en blijft. Zo zijn Chinezen niet geneigd om te investeren in bestaande Russische bedrijven maar zetten ze er liever hun eigen bedrijven op. Met name als het gaat om het aanleggen van infrastructurele voorzieningen als spoorlijnen en snelwegen, houden Chinese investeerders het bezit en beheer graag in eigen hand, zoals ze in Afrika laten zien. Bovendien is China, ondanks alle retoriek tegen het Westen, huiverig voor secundaire sancties tegen ondernemingen die in Rusland blijven opereren of meewerken aan het omzeilen van de primaire sancties van Amerika en Europa.
‘Westerse politici moeten het idee opgeven dat ze een wig kunnen drijven tussen Beijing en Moskou’
Een goed voorbeeld van niet ingeloste verwachtingen is het feit dat er in Beijing geen concrete afspraken zijn gemaakt over de aanleg van een tweede aardgaspijpleiding Kracht van Siberië naar China. Verhoging van de export naar Azië is cruciaal voor staatsenergiebedrijf Gazprom, dat in 2023 voor het eerst in een kwart eeuw verlies heeft geleden omdat de afzet naar Europa is gekelderd.
Zonder een extra pijplijn kan Gazprom het wegvallen van de Europese markt onvoldoende compenseren. Het Kremlin voorvoelde dat China de aanleg van Kracht van Siberië-2 op de lange baan zou schuiven. Poetin had Gazprom-topman Aleksej Miller zelfs niet in zijn delegatie opgenomen.
Westerse strategie faalt
Deze tegenvallers laten volgens Gaboejev onverlet dat de strategie van het Westen tot nu toe niet werkt. Vooral de Amerikaanse regering gokt erop dat China onder druk kan worden gezet om afstand tot Rusland te bewaren omdat het weet aan welke kant zijn boterham nog steeds wordt gesmeerd. Het gemeenschappelijke wantrouwen jegens de VS is groter dan de eigen belangen van beide landen, schreef Gaboejev ruim een maand voor Poetins bezoek aan Xi in het Amerikaanse vakblad Foreign Affairs. Bovendien zijn hun beider politieke systemen, een één partijstaat respectievelijk een autoritair regime, ideologisch steeds meer op elkaar gaan lijken.
Gaboejev: ‘Westerse politici moeten het idee opgeven dat ze een wig kunnen drijven tussen Beijing en Moskou’.